මිරිදිය මසුන්ගෙන් හතරෙන් එකක් වඳවීමේ තර්ජනයක

ජගත් පරිසර පුවත් 505

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-12-27, පි. 2

ලෝකයේ දැකිය හැකි මිරිදිය මත්ස්‍ය විශේෂ අතරින් හතරෙන් එකක් පමණ ප්‍රමාණයක් වඳවීමේ තර්ජනයකට ලක්ව ඇති බව ඒ පිළිබඳව සිදුකර ඇති ඇගැයීමක් අනුව පෙනේ. සොබාදහම සංරක්ෂණය සඳහා වු ජාත්‍යන්තර සංගමය හෙවත් IUCN ආයතනය මගින් සිදුකර ඇති රතු ලැයිස්තුවේ (redlist) අලුත්ම ඇගැයීමේ දී මේ කරුණු හෙළි වී තිබේ. 

මේ ලේඛනය සඳහා කළ ඇගැයීම මිරිදිය මත්ස්‍ය කාණ්ඩය සම්බන්ධව සිදුකරන ලද පළමු රතු ලැයිස්තු ඇගැයීම වේ. මෙහි දී ඇගැයීමට ලක් කරන ලද මත්ස්‍ය විශේෂ 14,898ක් අතරින් 3,086ක් පමණ ප්‍රමාණයක් කිසියම් වඳවී යෑමේ තර්ජනයකට ලක්ව ඇත. 

මිරිදිය මත්ස්‍යයින්ට ඇති වඳවීමේ තර්ජනය සඳහා බලපා ඇති සාධක අතර, ගෝලීය උණුසුම් වීම, අධික ලෙස මසුන් ඇල්ලීම, ජල මට්ටම් පහළ යෑම හා පරිසර දූෂණය වැනි කරුණු ප්‍රධානය. මිරිදිය මත්ස්‍ය කාණ්ඩයේ ජීවීන් මුහුණ පා ඇති තර්ජනය මගින් පෙන්වන්නේ ද දේශගුණ වෙනස් වීම නිසා අනතුරට පත්ව ඇති ජීවීන්ගේ ප්‍රමාණයයි. මිරිදිය මසුන් අතරින් 17%ක් පමණ ප්‍රමාණයක් දේශගුණ විපර්යාස නිසා තර්ජනයට ලක්ව තිබේ. මේ බලපෑම් අතර, ජල මට්ටමේ වෙනස් වීම්, මුහුදු මට්ටම ඉහළ ගොස් ලවණ ජලය මිරිදිය ජල මාර්ග ඔස්සේ ඉහළ යෑම හා ඍතු වෙනස් වීම වැනි කරුණු දැක්විය හැකිය. 

රතු ලැයිස්තුව සඳහා සිදුකළ මේ ඇගැයිමේ දී තවත් ජීවී විශේෂ කරුණු ද අනාවරණය වී ඇත. 

බළලුන්ගේ පරිසර බලපෑම

ජගත් පරිසර පුවත් 505

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-12-27, පි. 2

මිනිසුන් විසින් ඇති කරනු ලබන බළලුන් විසින් වෙනත් ජීවීන් මත කරනු ලබන බලපෑම පිළිබඳ අධ්‍යයනයක් පසුගියදා ප්‍රකාශයට පත්ව ඇත. ගෝලීය වශයෙන් බළලුන් විසින් ආහාරයට ගන්නා සත්ත්ව විශේෂ සම්බන්ධ ලේඛනයක් සකස් කිරීම සඳහා කළ මේ අධ්‍යයනයේ දී, බළලුන් විසින් ආහාරයට ගන්නා සත්ත්ව විශේෂ පිළිබඳ මේ වන විට සිදු කර ඇති අධ්‍යයන පන්සියයකට අධික ප්‍රමාණයක් සමාලෝචනය කර තිබේ. ඒ අනුව බළලුන් විසින් ආහාරයට ගන්නා සෙසු සත්ත්ව විශේෂ ගණන 2,084ක් පමණ වේ. මේ අතර විවිධ මට්ටම්වලින් සංරක්ෂණ අවධානයක් යොමු වි ඇති විශේෂ ගණන 347ක් පමණ වේ.

බළලුන් විසින් ආහාරයට ගන්නා මේ සත්ත්ව විශේෂ අතරට, පක්ෂි විශේෂ 981ක්, උරග විශේෂ 463ක් හා ක්ෂීරපායී විශේෂ 431ක් පමණ ඇතුළත්ය. කෘමී හා උභයජීවීන් ඇත්තේ ඊට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් වන අතර, ඒ පිළිවෙලින් විශේෂ 119ක් හා විශේෂ 57ක් ලෙසය. 

ඇන්ටාක්ටිකාව හැර ලෝකයේ සෙසු සියලු මහාද්වීපවල ව්‍යාප්තව ඇති බළලුන්, ලෝකයේ වඩාත්ම ගැටලුකාරී ආක්‍රමණික ජීවි විශේෂ අතර ඇති බව මේ පර්යේෂකයක් සඳහන් කර ඇත. ඓතිහාසිකව ගත් විට බළලුන්ගෙන් හානි සිදුව ඇති පරිසර පද්ධති අතර දූපත් පරිසර පද්ධතිවල ජීවීන්ට සිදු වී ඇති හානිය වඩාත් බරපතළය. එවැනි පරිසර පද්ධතිවල ඇතැම් ජීවී විශේෂ වඳ වී යෑම සඳහා බළලුන් සැලකිය යුතු දායකත්වයක් සිදු කර තිබේ. මේ නිසා ලෝකයේ ඇතැම් ප්‍රදේශවල බළලුන් සඳහා සීමා පනවා තිබේ.  (මූලාශ්‍රය - Nature Communications, DOI: 10.1038/s41467-023-42766-6)

https://www.nature.com/articles/s41467-023-42766-6

  

දේශගුණ සමුළුවේ පළමු සතියේ ප්‍රගතිය

ජගත් පරිසර පුවත් 504

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-12-13, පි. 2

ඩුබායි හී දී පැවැත්වෙන දේශගුණ සමුළුව හෙවත් එක්සත් ජාතීන්ගේ දේශගුණ වෙනස් වීම පිළිබඳ රාමුගත සම්මුතියේ () පාර්ශ්වකරුවන්ගේ සමුළුවේ () පළමු සතිය අවසන් වී තිබේ. මෙතෙක් පැවැති විශාලතම දේශගුණ සමුළු වන මීට 97000ක් පමණ පිරිසක් සහභාගී වී ඇත. දෙසැම්බර් 12 දින දක්වා පැවැත්වීමට නියමිත සමුළුවේ මේ දක්වා ඇති වී තිබෙන වර්ධනයන් කීපයක් තිබේ.

අලාභ සහ හානි අරමුදල

සමුළුවේ ආරම්භක දිනයේ දීම ආලභ සහ හානි අරමුදල පිහිටුවීම සදහා එකඟ වීම ඇතැම් විට විස්මයට හේතු වූ කරුණක් ලෙස සැලකිය හැකිය. දේශගුණ වෙනස්වීම නිසා අහිතකර බලපෑම්වලින් දියුණු වන රටවලට ඇති විය හැකි අලාභ සහ හානිවලට මුහුණ දීම සඳහා අවශ්‍ය ප්‍රතිපාදන ලබාදීම අපේක්ෂා කරනු ලැබේ. මේ රටවල් දේශගුණ විපර්යාසවලට දායක වන්නේ අඩු වශයෙන් බැවින් ඊට වැඩි දායකත්වයක් දක්වන දියුණු රටවල මූල්‍ය දායකත්වයෙන් මෙවැනි අරමුදලක් පිහිටුවීම වසර ගණනාවක් තිස්සේ ඉල්ලා සිටින ලද්දකි.

දැන් මේ අරමුදල සඳහා එකඟ වී ඇතත්, මේ දක්වා ඊට ලබා දීමට එකඟ වී ඇති මුදල අවශ්‍ය ප්‍රමාණයට වඩා බෙහෙවින් අඩුය. මේ දක්වා පොරොන්දු වී ඇත්තේ ඩොලර් මිලියන 700ක් පමණ ප්‍රමාණයක් වන අතර, එය අලාභ සහ හානි සඳහා වාර්ෂිකව අවශ්‍ය කරන මුදලෙන් ඉතා සුළු ප්‍රමාණයකි. දියුණුවන රටවල සිදුවන හානි සඳහා වාර්ෂිකව ඩොලර් බිලියන 100ත් 580ත් අතර ප්‍රමාණයක් අවශ්‍ය වනු ඇති බව විවිධ ගණනය කිරීම්වලින් දක්වා ඇත. ඒ දෙක අතර මැද අගයක් ගත්තද, පොරොන්දු වී ඇති ආධාර ප්‍රමාණය 0.2%ක් තරම් අඩු ප්‍රමාණයකි. එසේම, මේ මුදල් ණය නොව, ප්‍රදාන වන අතර, අලුතින් ලබාදෙන්නක් ද විය යුතුය. පොරොන්දු වී ඇති සිය දායකත්වය පිළිබඳ විස්තර එළිකර ඇත්තේ අඩු රටවල් ගණනකි.

 

පොසිල ඉන්ධන හා පුනර්ජනනය කළහැකි බලශක්තිය

මෑත කාලයේ පැවැති දේශගුණ සමුළුවල දැකිය හැකි වූ වැදගත් වර්ධනයක් වූයේ පොසිල ඉන්ධන භාවිතය අඩු කිරීම හෝ අවසන් කිරීම පිළිබඳ එකඟතාවයක් වර්ධනය වීමයි. මේ වර්ෂයේ දී ඒ පිළිබඳව විස්තර සහිත එකඟතාවයක් ඇතිවෙතැයි අපේක්ෂා පළ වී තිබිණි. එහෙත් මේ වර්ෂයේ සමුළුවේ සභාපතිත්වය හිමිවන්නේ තෙල් කර්මාන්තයේ දැවැන්ත රටක වීමෙන් පොසිල ඉන්ධන සඳහා සහාය පළකරන පිරිස් වෙතින් යම් අභියෝගයක් ඇති විය හැකි බවත් පෙන්වා දී තිබිණි.

සමුළුවට සහභාගී වීම සඳහා ලියාපදිංචි වී ඇති, පොසිල ඉන්ධන නිෂ්පාදකයන් හා යම් සම්බන්ධතාවක් ඇති නියෝජිතයන් ගණන පෙර වර්ෂය මෙන් සිව් ගුණයකින් ඉහළ ගොස් තිබේ. හෙළි වූ කරුණු අනුව, 2,456ක් පමණ වූ මේ පිරිසේ ප්‍රමාණය, දේශගුණ වෙනස්වීමෙන් වැඩිම බලපෑමට ලක්වන රටවල් දහයෙන් පැමිණ ඇති නියෝජිත ප්‍රමාණයට වඩා අධිකය (කෙසේ වෙතත්, සමුළුව සඳහා ලියාපදිංචි වීමේ දී සිය වෘත්තීය හෙළි කිරීම අවශ්‍ය වීම මේ කරුණු අනාවරණය වීමට එක් හේතුවක් වී ඇත).

මේ අතර සමුළුවේ සභාපතිත්වය දරන සුල්තාන් අල් ජබාර් විසින් ලෝකයේ උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම සෙල්සියස් අංශක 1.5ක සීමාවේ තබාගැනීම සඳහා පොසිල ඉන්ධන සීමා කිරීම අවශ්‍ය බවට විද්‍යාත්මක දත්ත නැතැයි පළ කරන ලද අදහසක් පිළිබඳ විවේචනයක් කරලියට පැමිණ තිබිණි. ඒ විවේචන පිළිබඳව අදහස් දැක්වූ ඔහු සිය අදහස් නිවැරදි නොවන ලෙස හුවාදක්වා ඇතැයි  බව පවසා ඇති අතර, පොසිල ඉන්ධන භාවිතය අඩු කිරීම හා භාවිතයෙන් ඉවත් කිරීම වැළැක්විය නොහැක්කක් බව විශ්වාස කරන බව පවසා තිබේ.

මේ සමුළුව තුළ දී පුනර්ජනනය කළ හැකි බලශක්ති භාවිතය තුන්ගුණයකින් ඉහළ නැංවීම සඳහා රටවල් 119ක් ප්‍රතිඥා ලබා දී ඇති අතර, තෙල් සමාගම් 51ක් නිර්කාබනීකරණ ඉලක්ක සඳහා එකඟ වී ති‌බේ.

මේ සතියේ ඇරඹෙන දේශගුණ සමුළුව

ජගත් පරිසර පුවත් 503

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-11-29, පි. 2 

වාර්ෂික දේශගුණ සමුළුව හෙවත් දේශගුණ වෙනස් වීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ රාමුගත සම්මුතියේ (UNFCCC) 28 වන පාර්ශ්වකරුවන්ගේ රැස්වීම (COP) හෙට, එනම් නොවැම්බර් 30 දා, එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යයේ ඩුබායිහි දී ආරම්භ වේ. ලෝකයේ් වාර්ෂිකව පැවැත්වෙන පරිසර සමුළු අතර දේශගුණ සමුළුව ප‍්‍රධාන තැනක් ගන්නේ ලෝකයේ මුහුණ දී ඇති බරපතළම අර්බුදය වන්නේ දේශගුණ වෙනස් වීම බවට අවිවාදිත නිසාය. ඉහළ දේශපාලන නායක සහභාගිත්වයක් තිබීම නිසා ද මේ සමුළුවට ලෝක අවධානය යොමු වේ.

මේ වර්ෂයේ සමුළුව පවත්වන්නේ දේශගුණ වෙනස්වීම සම්බන්ධ වාර්තා රැසක් අලූත් කළ වර්ෂයකය. තාප ප‍්‍රවාහ, ගංවතුර වැනි ආන්තික කාලගුණ තත්ත්ව සුලභ වූ හා උෂ්ණත්ව වාර්තා රැසක් අලූත් වූ වර්ෂයකය. ලෝකය ඇත්තේ දේශගුණ ව්‍යසනයක ඉදිරියේ බව පවසන දේශගුණ සම්මුතියේ ප‍්‍රධානී සයිමන් ස්ටීල්, කාබන් විමෝචන කපා හැරීම සඳහා රටවල් කටයුතු කළ යුතු බව පවසා තිබේ.

උෂ්ණත්ව ඉලක්කය

මේ සමුළුවේ මූලික අරමුණ ලෝකයේ උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම සෙල්සියස් අංශක 1.5 සීමාවේ තබාගැනීමයි. මෙය 2015 වර්ෂයේ පැරිස් ගිවිසුමෙන් ඇතිකරගත් ඉලක්කයයි. විද්‍යාත්මක පර්යේෂණවලින් තහවුරු වී ඇති, දේශගුණ වෙනස් වීම පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය මණ්ඩලය (ෂඡුක්‍ක්‍* පෙන්වා දී ඇති ආකාරයට දේශගුණ වෙනස්වීම නිසා ඇතිවිය හැකි බරපතළ ප‍්‍රතිවිපාක වැළැක්වීම සඳහා ලෝකයේ උෂ්ණත්වය අංශක මේ අගයට සීමා කළ යුතු වේ.

ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පූර්ව කාර්මික අවධියේ පැවති උෂ්ණත්වයට වඩා මේ වන විට සෙල්සියස් අංශක 1.1 හෝ 1.2 අතර ප‍්‍රමාණයකින් ඉහළය. එසේම මේ වන විට පවත්නා විමෝචන අඩුකිරීම සඳහා දී ඇති ප‍්‍රතිඥා අනුව, ලෝකයේ උෂ්ණත්වය 2100 වර්ෂය වන විට සෙල්සියස් අංශක 1.5කින් පමණ ඉහළ යෑම් අවදානමක් තිබේ. මේ නිසා 2030 වර්ෂයට පෙර ලෝකයේ හරිතාගාර වායු විමෝචන අඩු කිරීම සඳමා ගත හැකි කඩිනම් පියවර මේ සමුලූවේ දී සාකච්ඡුාවට ගැනෙනු ඇත. එහි දී මුල් තැනකට වැටෙන කරුණක් වන්නේ පිරිසිදු බලශක්තිය වෙත් සිදුවන පරිවර්තනයයි. 

පිරිසිදු බලශක්ති හා පොසිල ඉන්ධන 

අන්තර්ජාතික බලශක්ති ඒජන්සිය පෙන්වා දී ඇති පරිදි පිරිසිදු බලශක්ති පරිවර්තනයක් සඳහා පොසිල ඉන්ධන කර්මාන්තයේ නියැලෙන සමාගම් ද කටයුතු කළ වේ. දේශගුණ වෙනස් වීමට දායක වීම හෝ එහි විසඳුමක් වනවාද යන්න පොසිල ඉන්ධන කර්මාන්තය විසින් තීරණය කළ යුතු බව ඒජන්සියේ ප‍්‍රධානියා පවසා දී ඇත.

මෙවර සමුළුවේ දී පොසිල ඉන්ධන පිළිබඳව මීට පෙර ගෙන ඇති තීරණ තවදුරටත් ඉදිරියට ගෙන යෑම පිළිබඳ සාකච්ඡුා වනු ඇත. කෙසේ වෙතත්, මේ පිළිබඳව මත ගැටුම් ඇති බවක් පෙනේ. පොසිල ඉන්ධන භාවිතය සම්පූර්ණයෙන්ම අවසන් කිරීම සඳහා යුරෝපා සංගමය සහයෝගය දෙන නමුත්, තෙල් කර්මාන්තයේ යෙදෙන රටවල් පවසන්නේ කාලයත් සමඟ ඒවා භාවිතය අඩු කිරීම පිළිබඳවය. මෙවර දේශගුණ සමුළුව පැවැත්වෙන්නේ ලෝකයේ ඉහළම තෙල් නිෂ්පාදනයක් ඇති රටක වීමෙන් මේ තත්ත්වයට යම් බලපෑමක් ඇති විය හැකි බැවින් ඒ පිළිබඳව ලෝකයේ ඇතැම් රටවල් හා කණ්ඩායම්වල විරෝධය මුල සිටම පැවතිණි. 

දියුණු වන රටවලට අධාර

දියුණු රටවලට දියුණුවන රටලවලින් අධාර ලබා දීම මේ සමුළුවේ දී අවධානයට ලක්වන තවත් කරුණක් වනු ඇත. ඒ සම්බන්ධව යම් එකඟතාවයක් ඇති වීම වැදගත්ය. එසේම, දේශගුණ වෙනස් වීමේ බලපෑම් හේතුවෙන් සිදුවන අලාභ සහ හානි සම්බන්ධව දියුණුවන රටවලට සහාය වීම සඳහා පිහිටුවීමට එකඟ වූ අරමුදල පිළිබඳව මෙතෙක් සාධනීය පියවරක් ගෙන තිබේ ද යන්න මෙහි දී වැදගත්ය. එසේම, එය ක‍්‍රියාත්මක වන්නේ කෙසේද යන්න ද අපැහැදිලිය. 2009 වර්ෂයේ දී ප‍්‍රතිඥා දුන් පරිදි, ඩොලර් බිලියන 100ක් බැගින් 2020 සිට වාර්ෂිකව දියුණුවන රටවලට ලබාදීමට අපේක්ෂා කළ ද, ඒ ඉලක්කය තවමත් අත්පත් කරගැනීමට හැකි වී නැත. 

උණුසුම්ම වර්ෂය 2023 ද?

ජගත් පරිසර පුවත් 502

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-11-15, පි. 2

ගතවන 2023 වර්ෂය මෙතෙක් වාර්තා වී ඇති උණුසුම වැඩිම වර්ෂය වීමට ඉඩ ඇති බව පසුගියදා පුවත් පළ විටය. යුරෝපා දේශගුණ වෙනස් වීමේ සේවාවේ දත්ත අනුව, 2023 වර්ෂයේ ඔක්තෝබර් මාසයේ පැවැති ගෝලීය සාමාන්‍ය වායුගෝලීය උෂ්ණත්වය, මීට පෙර පැවැති උණුසුමින් වැඩිම ඔක්තෝබර් මාසය වූ 2019 ඔක්තෝබර් මාසයේ පැවැති අගයට වඩා සෙල්සියස් අංශක 0.4ක් අධික විය. 2023 ඔක්තෝබර් දක්වා අවසාන මාස පහක කාලයේ සෑම මාසයක දීම අඛණ්ඩව වාර්තාගත උෂ්ණත්ව වාර්තා වීම ද විශේෂයකි.

මේ වර්ෂය තාප ප්‍රවාහ, වාර්තාගත උෂ්ණත්ව, ගංවතුර හා ලැව් ගිනි ආදිය ඇතිවීම සුලබ විය. මේ තත්ත්වය සඳහා කාබන් විමෝචන නිසා ඇතිවන දේශගුණ වෙනස් වීම මෙන්ම, පවත්නා එල් නිනෝ තත්ත්වය ද හේතු වී ඇති බව විද්‍යාඥයින්ගේ අදහසයි. මේ ඉහළ උෂ්ණත්වයක් පැවතීම 2024 වර්ෂයේ මුල් කාලය දක්වා ම වාර්තා විය හැකි බව ද පෙන්වා දී තිබේ.

2023 වර්ෂය අවසන් වීමට තවත් සති හතක පමණ කාලයක් ඉතිරිව තිබේ. නොවැම්බර් හා දෙසැම්බර් මාසවල ගෝලීය උෂ්ණත්වයේ සැලකිය යුතු වෙනසක් සිදු නොවුවහොත් 2023 වර්ෂය මෙතෙක් වාර්තා ගත ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය වාර්තා වන වර්ෂය වීම වැළැක්විය නොහැක. මේ මාසයේ අග දී ලෝක දේශගුණ සමුළුව පැවැත්වීමට ද නියමිතය.

වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති ජීවීන් ප්‍රමාණය දෙගුණයක් ද?

ජගත් පරිසර පුවත් 502

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-11-15, පි. 2

ලෝකයේ තර්ජනයට පත්ව ඇති ජීවී විශේෂ සංඛ්‍යාව පිළිබඳව ඇති පිළිගත් ඇස්තමේන්තු මෙන් දෙගුණයක් පමණ ජීවීන් ප්‍රමාණයක් වඳවීමේ අවදානමට ලක් වී තිබිය හැකි බව නව විශ්ලේෂණයකින් පෙන්වා දී තිබේ. ඒ අනුව ලෝකයේ ජීවත්වන ජීවී විශේෂ අතරින් මිලියන දෙකක් පමණ ප්‍රමාණයක් වඳවීමේ තර්ජනයකට ලක්ව සිටියි.

මේ විශ්ලේෂණයේ දී වඳවීමේ තර්ජනය පිළිබඳව ඇගැයීමට ලක් කර ඇති  යුරෝපයේ භෞමික, ජලජ හා සමුද්‍රීය ජීවී විශේෂ 14,669ක සංරක්ෂණ තත්ත්වය පිළිබඳව විමසා ඇත. සමස්ත මහාද්වීපයේ දැකිය හැකි මුළු ජීවී විශේෂ අතරින් දහයෙන් පංගුවක් පමණ වන මේ විශේෂ පිළිබඳව IUCN රතු ලැයිස්තුව යොදාගනිමින් සිදු කර ඇති අධ්‍යයනය අනුව යුරෝපයේ ජීවී විශේෂ අතරින් 19.4%ක් වඳවීමේ තර්ජනයකට ලක්ව ඇති බව හෙළි වී ති‌බේ. එහි දී, ශාක අතරින් 27%ක් ද, අපෘෂ්ටවංශීන් 24%ක් ද, පෘෂ්ටවංශී සතුන් අතරින් 18%ක් ද වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇත.

එහෙත්, 2019 වර්ෂයේ දී එක්සත් ජාතීන්ගේ කමිටුවකින් ප්‍රකාශ කර ඇති ආකාරයට ලෝකයේ කෘමි විශේෂ අතරින් වඳවීමේ අවදානමක ඇත්තේ 10%ක් පමණ ප්‍රමාණයකි. එහෙත් මෙම යුරෝපීය දත්ත ගෝලීය මට්ටමෙන් භාවිත කළහොත් කෘමීන් පිළිබඳව ඇති ඇස්තමේන්තු මීට වඩා ඉහළ යයි. ඒ අනුව ලෝකය පුරා වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති සියලු සතුන් හා ශාක විශේෂ ගණන මිලියන 2ක් පමණ පමණ විය හැකි බව මේ පර්යේෂකයින්ගේ අදහස වේ. එය පෙර කී එක්සත් ජාතීන්ගේ වාර්තාවේ මෙන් දෙගුණයක් පමණ ප්‍රමාණයකි.

මේ දක්වා වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති ජීවීන් පිළිබඳ අධ්‍යයනවල දී වැඩි අවධානයකට ලක්ව ඇත්තේ පෘෂ්ටවංශීන් හා ශාක විශේෂ වේ. කෘමීන් පිළිබඳව යොමු වී ඇත්තේ අඩු අවධානයකි. එහෙත් ලෝකය මත ජීවය පැවතීම සඳහා කෘමීන්ගේ පැවැත්ම අත්‍යාවශ්‍ය වේ.

මූලාහ්‍රය - PLoS ONE, DOI: 10.1371/journal.pone.0293083

ඇමේසන් කලාපයේ නියඟය

ජගත් පරිසර පුවත් 501

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-10-18, පි. 2

බ්‍රසීලයේ ඇමේසන් වනාන්තරය ආශ්‍රිත ප්‍රදේශවල ඇති වී තිබෙන දැඩි නියඟයක් හේතුවෙන් ඇමේසන් ගංගාව ආශ්‍රිත ප්‍රවාහන කටයුතු ඇනහිට ඇති අතර, ඒ ප්‍රදේශවල වැසියන් ද, වනජීවීන් ද මේ තත්ත්වය නිසා අනතුරට පත්ව ඇතැයි පසුගිය සතියේ වාර්තා විය.

ඇමේසන් ප්‍රදේශයේ උතුරු දිග කලාපයට පතනය වන වර්ෂාපතනයේ ප්‍රමාණය ඒ ප්‍රදේශයේ ඓතිහාසික සාමාන්‍යයට වඩා අඩු වී තිබේ. මේ නිසා ඇමේසන් නදියට වැටෙව අතු ගංගා ගණනාවක ජල මට්ටම වාර්තාගත මට්ටමක් දක්වා අඩු වී ඇත. මේ නිසා ගංගාවල ජීවත්වන මසුන් මෙන්ම ගංගා ආශ්‍රිතව ජීවත්වන ඩොල්පින් මසුන් ද මිය ගොස් ඇති බව වාර්තා වේ. මේ තත්ත්වය සඳහා නියඟය හා තාප ප්‍රවාහය බලපා ඇති අතර, ඊට බලපා ඇති වෙනත් හේතු ඇතිදැයි සෙවීම සඳහා විඩිදුර අධ්‍යයනය සිදුකෙරේ.  

මේ තත්ත්වය ගංඟාව ආශ්‍රිතව ජීවත්වන මිලියන 30ක පමණ ජනතාවකට බලා තිබේ. තමන්ගේ ජීවනෝපාය මෙන්ම ගමනාගමන කටයුතු සඳහා ගංඟා භාවිත කරන වනාන්තර ආශ්‍රිතව පිහිටා ඇති ගංගාවල ජීවත්වන ජනතාව මේ නිසා වඩාත් අපහසුවට පත්ව ඇත. එසේම ඔවුන්ගේ අවශ්‍යතා ගුවන් මගින් සැපයීමට ද සිදු වී තිබේ. මේ වන විට ප්‍රදේශයේ  නගර ගණනාවක හදිසි තත්ත්වයක් ප්‍රකාශයට පත් කර ඇති එරට රජය, මේ සඳහා විශේෂ කාර්ය බලකායක් ද පත් කර තිබේ. කෙසේ වෙතත්, ජනතාවගේ අවශ්‍යතා සැපයීම සිදුවන්නේ සෙමින් බව සඳහන් වේ. මේ නියඟය දේශගුණ විපර්යාස හා මේ වන විට ක්‍රියාත්මක එල් නිනෝ තත්ත්වය නිසා ඇති වී ති‌බෙන බව එරට රජය පවසයි.

දේශගුණ අර්බුදයෙන් ගැලවීමට IMF ආධාර අවශ්‍යයි

ජගත් පරිසර පුවත් 501

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-10-18, පි. 2 

දුප්පත් රටවල දේශගුණ අර්බුදයට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා වාර්ෂිකව ඩොලර් බිලියන 300ක මුදලක්  බැගින් ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල මගින් ලබාදිය යූ බව නොබෙල් ත්‍යාගලාභී ආර්ථික විද්‍යාඥයෙකු වන ජෝසප් ස්ටිග්ලිට්ස් පවසා තිබේ. ද ගාඩියන් පුවත්පත සමග සාකච්ඡාවකට එක්වෙමින් ඔහු පෙන්වා දී ඇත්තේ හරිත රැකියා හා හරිත වර්ධනයක් සඳහා සහනාධාර සැපයෙන වැඩපිළිවෙලක් මේ රටවලට අවශ්‍ය බවයි. මේ සඳහා යොදාගත හැකි ක්‍රමවේදය සඳහා නිදසුනක් ලෙස ඔහු දක්වා ඇත්තේ අමරිකාවේ ක්‍රියාත්මක වන පනතකි. ඒ මගින් කර්මාන්ත හා වෙනත් අංශවල ශුද්ධ ශුන්‍ය ඉලක්ක අත්පත් කරගැනීම සඳහා වන ආයෝජන දිරිගැන්වීමට සහාය වීමට පියවර ගෙන තිබේ. හරිතවත් වර්ධනයක් යනු අද දවසේ ලෝකයේ අපේක්ෂාවයි. මීට වඩා අඩු පරිමාණයේ නීතියක් මේ වන විට යුරෝපා සංගමයේ රටවල ද සාකච්ඡාවට ගැනෙමින් පවතී. 

දියුණුවන රටවල කාබන් විමෝචන අඩුකිරීමෙන් තොරව ලෝකයේ දේශගුණ අර්බුදය පාලනය කළ නොහැකි බැවින් මෙවැනි සහායක් ඒ රටවලට ලබා දීම අවශ්‍ය බව ස්ටිග්ලිට්ස්ගේ අදහසයි. දියුණුවන රටවල විමෝචන පාලනය කිරීමකින් තොරව ගෝලීය උණුසුම්වීම පාලනය කිරීම අපහසු කරුණකි. ඇමරිකාව හෝ යුරෝපා රටවල් ගන්නා දේශගුණ ක්‍රියාකාරකම්වල ප්‍රයෝජන ලබාගැනීම සඳහා මේ තත්ත්වය වැදගත් බැවින්, එවැනි විශේෂ අරමුදලක් සකස් කිරීම සඳහා පොහොසත් රටවල් සහාය ලබාදිය යුතු බව ඔහු වැඩිදුරටත් පෙන්වා දී තිබේ. මේ හා සමාන පහසුකමක් කොරෝනා වසංගත සමයේ අරමුදල මගින් ලබා දී තිබිණි. 

ප්ලාස්ටික් භාණ්ඩ ගණනාවක් එංගලන්තයේත් තහනම්

ජගත් පරිසර පුවත් 500

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-10-04, පි. 2

එක් වරක් භාවිත කර ඉවත දමන ප්ලාස්ටික් භාණ්ඩ ගණනාවක් භාවිත කිරීම තහනම් කිරීම මේ මාසයේ පළමුවැනිදා සිට එංගලන්තයේ ක්‍රියාත්මක වේ. ඒ අනුව, ප්ලාස්ටික් හැදි ගෑරුප්පු, පොලිස්ටයිරින් කෝප්ප හා ආහාර බඳුන් සහ බැලූන් රඳවන ආදිය භාවිතය මෙසේ තහනම් විය. 2022 වර්ෂයේ දී මේ ආකාරයටම වරක් භාවිත කර ඉවත දමන ප්ලාස්ටික් බීම බට, කලතන හා කොට්න් බඩ් තහනම් කරන ලදි.

මේ වන විට බරපතළ ගැටලුවක් වී තිබෙන ප්ලාස්ටික් නිසා සිදුවන පරිසර දූෂණය වැළැක්වීමේ වැදගත් ඉදිරි පියවරක් ලෙස හැඳින්වේ. පොදුවේ ගත් විට මෙවැනි ප්ලාස්ටික් භාණ්ඩභාවිතය තහනම් කිරීම සඳහා එංගලන්තයේ ජනතාවගේ පුළුල් සහයෝගයක් ඇති බව ජනමත සමීක්ෂණවලින් ද පෙනී ගොස් ඇත.  කෙසේ වෙතත් මේ නීතිය ක්‍රියාත්මක වීම පිළිබඳව අදාළ ආයතන හා සමාගම් අතර ඇති අවබෝධය ප්‍රමාණවත් ද යන්න පිළිබඳව පසුගිය සතියේ එරට ඇතැම් මාධ්‍ය සැක මතුකර තිබිණි.

මේ නව නීතිය මගින් එවැනි ඇතැම් ද්‍රව්‍ය ආවරණය නොවේ. නිදසුනක් ලෙස ආහාර බැහැර ගෙන යන අලෙවිසැල්වලින් නිකුත් කරන ආහාර බදුන්, බන්දේසි හා ආවරණ ඇසුරුම් හා කලින් සකසා ඇති ආහාර ඇසුරුම් බඳුන් සඳහා මේ තහනම ක්‍රියාත්මක නොවේ. ඒවා ඇසුරුම් ලෙස කාණ්ඩගත කිරීම නිසා වෙනස් නීති යටතේ පාලනය වීම මේ සඳහා හේතුවකි. එහෙත් පරිසර අංශ පවසන්නේ මේ තහනම වඩාත් ඵලදායී වීමට නම් එවැනි සියලු අංශ ආවරණය විය යුතු බවකි. මේ පිළිබඳව එරට රජයේ බලධාරීන් පවසා ඇත්තේ 2042 වර්ෂය වන විට වැළැක්විය හැකි සියලු ප්ලාස්ටික් අපද්‍රව්‍ය තහනම් කිරීම සඳහා දීර්ඝ කාලීන ක්‍රියාවලියක් සිදුකරනු ලබන බවයි.

ස්විස්ටර්ලන්තයේ ග්ලැසියර පරිමාවෙන් 10%ක් දියවෙලා

ජගත් පරිසර පුවත් 500

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

Blog පමණක් පළවුවකි.

2022 හා 2023 යන වර්ෂවල ග්‍රීෂ්ම ඍතු දෙකේ දී ස්විස්ටර්ලන්තගේ ග්ලැසියර්වල අයිස් දියවීම නිසා ඒවායේ පරිමාවෙන් 10%ක් පමණ ප්‍රමාණයක් අහිමි වී ඇත. විශේෂඥයන් පෙන්වා දෙන පරිදි ගත වූ වර්ෂ දෙකේ උණුසුම් ග්‍රීස්ම ඍතුවල දී එරට ග්ලැසියර්වලින් අහිමි වූ අයිස් ප්‍රමාණය 1960-1990 අතර කාලයේ දී එම ග්ලැසියරවලින් අහිමි වූ පරිමාණයට සමාන වේ.

ස්විස්ටර්ලන්ත විද්‍යා ඇකඩමිය පෙන්වා දී ඇති ආකාරයට 2022 වර්ෂයේ ග්‍රීෂ්ම ඍතුවේ දී, ග්ලැසියර්වල පරිමාවෙන් 6%ක් ද, 2023 වර්ෂයේ දී 4%ක් ද අහිමි වී තිබේ. 2022 වර්ෂයේ දී එසේ අහිමි වූ ග්ලැසියර පරිමාව ඒවා අධීක්ෂණය කිරීම ආරම්භ වීමෙන් පසුව වාර්තා වී ඇති විශාලතම ප්‍රමාණය වේ. මිනිසුන් විසින් ඇති කරන කටයුතුවල බලපෑම් හේතුවෙන් සිදු වී තිබෙන ගෝලීය උණුසුම්වීම නිසා ඇති වී තිබෙන අධික උණුසුමක් ඇති ග්‍රීෂ්ම ඍතු හා අඩු හිමපතනයක් ඇති ශීත ඍතු නිසා අයිස් දියැවීම නිසා ග්ලැසියරවල පරිමාවේ අඩුවීම සිදුවෙි.

ස්විස්ටර්ලන්තයේ පිහිටි ග්ලැසියර් 176 පමණ අයිස් ප්‍රමාණය අධීක්ෂණය කිරීම සිදුකරන අතර, පසුගිය කාලයේ දී ඇතැම් ග්ලැසියර්වල අයිස් විශාල ලෙ දියවී යෑම නිසා ඒවා අධීක්ෂණය කිරීම නවතා දමා තිබේ. කුඩා ග්ලැසියර් අතුරුදන්වීම මෙන්ම විශාල ග්ලැසියර ප්‍රමාණයෙන් කුඩා වීම ඒරට භූදර්ශනය හා සම්බන්ධ ගැටලුවක් බව පැහැදිලි වී තිබේ. එසේම ලෝකයේ උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම සෙල්සියස් අංශක 1.5 සීමාවේ පවත්වාගත හැකි වුවහොත්, ස්විස්ටර්ලන්තයේ ගැල්සියරවල අයිස් පරිමාව තුනෙන් එකක් දක්වා අඩු විය හැකි බවට අනාවැකි පළ වී තිබේ.

දේශගුණ අර්බුදයට විසඳුමක් ලෙස කාබන් බදු

ජගත් පරිසර පුවත් 499

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-09-20, පි. 2

දේශගුණ වෙනස්වීම පාලනය කිරීම සඳහා විසඳුමක් ලෙස ගෝලීය මට්ටමේ බදු ක්‍රමවේදයක් හඳුන්වාදෙන මෙන් වූ යෝජනාවක් අප්‍රිකානු රටවලින් ඉදිරිපත් වී ඇත. මේ මස මුල දී කෙන්යාවේ නයිරෝබි නගරයේ දී පැවැති අප්‍රිකානු දේශගුණ සමුළුවේ දී සම්මත කළ ප්‍රකාශනයක් මගින් ඒ රටවල මේ යෝජනාව ඉදිරිපත් කර තිබේ. එහි දී ඔවුන් පවසන්නේ ප්‍රධාන පරිසර දූෂකයන් විසින් දුප්පත් රටවලට වැඩි සම්පත් ප්‍රමාණයක් ලබා දිය යුතු බවයි. දේශගුණ වෙනස්වීමට අනුහුරුවීම සඳහා, වායු විමෝචන අවමකිරීම පිණිස මෙන්ම අලාභ සහ හානි සඳහා ද අත්‍යාවශ්‍ය කරණක් වී ඇති අරමුදල් සම්පාදනය සඳහා මේ බදු යොදාගැනීමට යෝජනා කර තිබේ.

ඒ අනුව පොසිල ඉන්ධන වෙළෙඳාම, නාවුක ගමනාගමනය හා ගුවන් ගමනාගමනය හා ගෝලීය මුල්‍ය හුවමාරු බද්දක් වැනි දේ ඊට ඇතුළත් විය යුතු බව උක්ත යෝජනාවේ සඳහන් වේ. ලබන නොවැම්බර් මාසයේ දී පැවැත්වෙන වාර්ෂික දේශගුණ සමුළුවේ දී මේ කරුණු මත පදනම්ව කටයුතු කිරීමට ද මේ රටවල් අපේක්ෂා කරයි. 

දේශගුණ වෙනස්වීමෙන් වැඩි බලපෑමකට ලක්වන රටවල් අතර අප්‍රිකානු රටවල් ද තිබේ. එහෙත් මේ වන විට සචලනය කර ඇති දේශගුණ මුල්‍ය සම්පත් අතින් ඔවුන්ට ලැබෙන්නේ 12%ක් තරම් ප්‍රමාණයකි. මේ නිසා කාබන් බදු මගින් අදාළ මුදල් උපයා ගැනීමට ඇති හැකියාව පිළිබඳ අවධානය යොමු වී ඇත. ලෝකයේ රටවල් විස්සක් පමණ කාබන් බදු ක්‍රියාත්මක කරන නමුත් ගෝලීය බදු ක්‍රමවේදයක් ගැන සාකච්ඡාවට ඇතැම් රටවල කැමැත්ත නොමැති බවක් පෙනේ. මේ අතර, මීට සති කීපයකට පෙර පළ වූ වාර්තාවකට අනුව බ්‍රිතාන්‍යයේ පවුම් මිලියනයකට වැඩි දේපොළ හිමියන්ට 0.5%ක ධන බද්දක් පැනවීමෙන් දේශගුණ අලාභ සහ හානි අරමුදල සඳහා ලබාදිය යුතු දායකත්වය සම්පූර්ණ කරගැනීමට හැකි බව පෙන්වා දී තිබේ.  

 

පරිසර ක්‍රියාකාරීන්ට අපලම රට කොලොම්බියාවයි

ජගත් පරිසර පුවත් 499

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-09-20, පි. 2

පසුගිය 2022 වර්ෂයේ දී ලෝකය පුරා පරිසර ක්‍රියාකාරීන් 177ක් පමණ පිරිසක් ඝාතනය කර ඇති බව ඒ සම්බන්ධව ග්ලෝබල් විට්නස් නම් රාජ්‍ය නොවන සංවිධානය මගින් සකස් කරන වාර්ෂික වාර්තාවෙන් හෙළි වී තිබේ. මේ වාර්තාව ඔවුන් විසින් ළකරනු ලබන්නේ 11 වැනි වතාවට වන අතර, 2012 සිට 2022 දක්වා වර්ෂවල දී ලෝකය පුරා මරාදමා ඇති පරිසරය වෙනුවෙන් හඬ නැගූ ක්‍රියාකාරීන් ගණන 1910ක් වේ. 2021 වර්ෂයේ දී සිදු වූ ඝාතන ගණන වන 200ට වඩා අඩුවීමක් 2022 වර්ෂයේ දී දැකිය හැකි වී ඇතත්, තර්ජනයේ අඩුවක් නොමැති බව ද එහි දැක්වේ. 

මේ අතරින් වැඩිම සංඛ්‍යාව වන ක්‍රියාකාරීන් 60 දෙනෙකු මරා දමා ඇත්තේ කොලොම්බියාවේ දීය. එය ඊට පෙර වර්ෂයේ අගය මෙන් දෙගුණයක් පමණ වේ. ඒ හැර බුසීලය (ඝාතන 34) මෙක්සිකෝව (31) හා හොන්ඩුරාස් (14) පරිසර ක්‍රියාකාරීන් මරාදැමීම අතින් ඊළඟ වැඩිම ප්‍රමාණය සිදු වී ඇති රටවල් අතර වේ. සාමාන්‍යයෙන් පරිසර ක්‍රියාකාරීන් මරා දැමීම ලතින් හා දකුණු ඇමරිකානු කලාපය වැඩි වශයෙන් සිදුවන්නකි. එසේම ආන්දෝලනයකට ලක්ව ඇති ඇමසන් කලාපයේ ක්‍රියාකාරීන් 39ක් පමණ 2022 දී මරා දමා ඇත. ආසියාවේ සිදුව ඇති ඝාතන ගණන 16ක් වන අතර, ඉන් 11ක්ම සිදුව ඇත්තේ පිලිපීනයේය. 

මෙහි ඇති බරපතළම සිදුවීම වන්නේ මේ පරිසර ක්‍රියාකාරීන්ගේ ඝාතන සඳහා වගකිව යුතු පිරිස් නීතිය හමුවට පැමිණවීම සිදුවන්නේ අඩුවෙන් වීමයි. අනෙක් අතට, ඒ තත්ත්වය මේ අර්බුදය වැඩිදුරටත් පැවතීමට හේතුවක් වේ. 

මුලාශ්‍රය - Standing firm, www.globalwitness.org

ජීවීන්ගෙන් පහෙන් එකක් ලෝක උරුම ස්ථානවල

ජගත් පරිසර පුවත් 498

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-09-06, පි. 2

අද වන විට අප දන්නා ජීවී විශේෂවලින් පහෙන් පංගුවක් පමණ ප්‍රමාණයක් යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම ස්ථානවල දැකිය හැකි බව සමීක්ෂණයකින් පෙන්වා දී තිබේ. මේ අනුව ශාක විශේෂ 75000ක් පමණ ද පෘෂ්ටවංශී සත්ත්ව විශේෂ 30000ක් පමණ ද මේ ස්ථානවල දැකිය හැකිය. මේ දක්වා වාර්තා වී ඇති පක්ෂි විශේෂ අතරින් හතරෙන් තුනක් ද, ක්ෂීරපායින් අතරින් තුනෙන් දෙකක් ද, දැඩි කොරල් අතරින් අඩකටත් වැඩි ප්‍රමාණයක් ද මේ ලෝක උරුම ස්ථානවල හමුවේ. එසේම ඇතැම් දුර්ලභ විශේෂවල ගහනවලින් සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයක් වාසය කරන්නේ මේ ලෝක උරුම ස්ථානවලය.

මෙවැනි ජීවි විශේෂ ප්‍රමාණයක් දැකිය හැකි වුවද, ලෝක උරුමවලින් ආවරණය වන ප්‍රදේශය ලෝකයේ මතුපිට ප්‍රමාණයෙන් 1%ක් තරම් අඩු ප්‍රමාණයකි. සංඛ්‍යාත්මකව ගතහොත් එවැනි ස්ථාන ඇත්තේ 1157ක් පමණය. මේ උරුම ගොඩබිම මෙන්ම මුහුදේ පිහිටා ඇත. යුනෙස්කෝ ආයතනය හා සොබාදහම සංරක්ණය සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර සංගමය () මගින් සිදු කර ඇති මේ විශ්ලේෂණය ලෝක උරුම පිළිබඳව සිදුකරන ලද මේ ආකාරයේ පළමු විශ්ලේෂණය වේ.



කෙසේ වෙතත් මේ ලෝක උරුම ස්ථාන විවිධ තර්ජනවලට මුහුණ පා තිබේ. මේ අතරින් දේශගුණ වෙනස් වීම නිසා සහ මානව පරිහරණය නිසා ඇති වී තිබෙන තර්ජනය මූලිකය. මේ නිසා ඇතැම් ජීවී විශේෂ තවදුරටත් ලෝකයෙන් වඳ වී යා හැකිය. මේ නිසා ජෛව විවිධත්ව සංරක්ෂණයේ දී මේ ස්ථානවල ආරක්ෂාව සම්බන්ධව වැඩි අවධානයක් යොමුක කළ යුතු බව මේ වාර්තාව සකස් කළ පිරිසගේ අදහස වේ. මේ සඳහා ඒ ඒ රටවල ජෛව විවිධත්ව උපායමාර්ගවලට මේ ස්ථාන ඇතුළත් කිරීමේ ඇති වැදගත්කම ද මේ වාර්තාවෙන් දක්වා තිබේ. (මූලාශ්‍රය - )



World Heritage: a unique contribution to biodiversity conservation, www. unesco.org/

https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000385392

පරිසරය හා මිනිසුන් වෙනුවෙන් වූ ඉක්වදෝර ජනමතය

ජගත් පරිසර පුවත් 498

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2023-09-06, පි. 2

දෙසතියකට පමණ පෙර ඉක්වදෝරයේ පැවැති ජනමත විචාරණයක දී එරට ජනතාව පරිසරයේ ආරක්ෂාව උදෙසා වැදගත් තීරණයක් ගත් බව වාර්තා වේ. ඒ අනුව, ඇමසන් ප්‍රදේශයේ පිහිටා ඇති යසුනි ජාතික උද්‍යානය නම් ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය තුළ තෙල් සඳහා සිදුකරන කැනීමක් මුළුමනින්ම තහනම් කිරීමට ජනතා කැමැත්ත පළ වී තිබේ. මෙහි දී ඡන්දදායකයන් අතරින් 59%ක පමණ ප්‍රමාණයක් ඒ සඳහා ඡන්දය ප්‍රකාශ කර ඇත.

යුනෙස්කෝ ජෛවගෝල රක්ෂිතයක් ලෙස ද ප්‍රකාශයට පත් කර ඇති යසුනි ජාතික උද්‍යානය හෙක්ටයාර මිලියනයකට වඩා විශාල ප්‍රදේශයක් පුරා පැතිර පවතී. එය ජෛව විවිධත්වයෙන් අනූන ස්ථානයක් ලෙස ද සැලකේ. එසේම මෙතෙක් බාහිර ලෝකයට නිරාවරණය නොවූ ස්වදේශික ජන කණ්ඩායම් දෙකක් පමණ මේ ප්‍රදේශය තුළ වාසය කරයි.

එරට මුළු තෙල් නිෂ්පාදනයෙන් 11%ක් පමණ ලබාගන්නා අදාළ තෙල් නිධියේ කැනීම් සිදුකරන්නේ එරට රජයට අයත් සමාගමක් වුවත් ජනමතය අනුව කටයුතු කරන බව එරට රජය පවසා තිබේ.  

දේශගුණ විපර්යාස සඳහා ප්‍රධාන දායකත්වයක් ලබා දෙන පොසිල ඉන්ධන කර්මාන්තයට මෙවැනි පියවරක් මගින් සීමා පැනවීමක් කළ පළමුවන අවස්ථාව මෙය ලෙස සැලකේ. මෙය ප්‍රජාතන්‍ත්‍රවාදී ක්‍රමවේද පොසිල ඉන්ධන සීමා කිරීමට හා පරිසරයේ ආරක්ෂාව සඳහා යොදාගත හැකි ආකාරයක් පිළිබඳ නිදසුනකි. කෙසේ වෙතත්, එය අදාළ රටේ ජනතාවගේ පාරිසරික විඥානයේ ප්‍රමාණය මත තීරණය වන්නක් බව ද අමතක නොකළ යුතුය.

ලෝක ජනගහනයෙන් කාලක් ඉතා ඉහළ ජල ආතතියක?

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 497
විදුසර, 2023-08-23. පි 2

ලෝකයේ රටවල් විසිපහක වාසය කරන ලෝක ජනගහනයෙන් හතරෙන් එකක් පමණ පිරිසක් ඉතා ඉහළ ජල ආතතියකට (extremely high water stress) මුහුණ දී ඇති බව හෙළිවී තිබේ. මේ රටවල ඇති ජල සැපයුමෙන් අවම වශයෙන් 80%ක් වාර්ෂිකව භාවිත කරන බැවින් ඒ කාණ්ඩයට ඇතුළත් කර ඇත. එසේම ලෝක ජනගහනයෙන් අඩක් හෙවත් බිලියන 4ක් පමණ ජනගහනයක් අවුරුද්දේ මාසයක් පමණ කාලයක් ඉහළ ජල ආතතියකට (highly water-stress) මුහුණ දී ඇති රටවල වාසය කරයි. එනම් ඒ රටේ ජල ජල සැපයුමෙන් 40%කට අධික ප්‍රමාණයක් භාවිතය සඳහා ලබා ගන්නා රටවල්ය. ලෝක සම්පත් ආයතනය (WRI) සකස් කරන ජල ආතතී සිතියමෙන් මේ කරුණු හෙළි වී තිබේ.

ජලය මෙසේ අධික ලෙස භාවිත වන්නේ විවිධ මානව අවශ්‍යතා නිසාය. ජනගහනය ඉහළ යෑම, කෘෂිකර්මය, කර්මාන්ත ආදි විවිධ අශ්‍යතා සඳහා ජලය භාවිත කරනු ලැබේ. දේශගුණ වෙනස් වීම වර්තමාන ජල අර්බුදය සඳහා දායක වී තිබේ. පුනර්ජනනය වන සම්පතක් වන ජලය සැපයෙන ප්‍රමාණයට වඩා අධිකව ඒ සඳහා ඇති ඉල්ලුම ඉහළ යෑම ජල ආතතියට හේතුවයි.

මේ සමඟ දක්වා ඇති ආකරයට ලෝකයේ ජලය සඳහා ඇති ඉල්ලුම අඛණ්ඩව ඉහළ යමින් පවත්නා අතර 1960 සිට මේ වන විට දෙගුණයකින් පමණ ඉහළ ගොස් තිබේ. එසේම 2050 වර්ෂය වන විට ලෝකයේ ජල ඉල්ලුම 20%ත් 25%ත් අතර ප්‍රමාණයකින් ඉහළ යනු ඇතැයි අපේක්ෂිතය. මේ තත්ත්වය ලෝකයේ විවිධ ප්‍රදේශවලට බලපා ඇති ආකාරය වෙනස්ය. යුරෝපයේ හා ඇමරිකාවේ ජල ඉල්ලුම ස්ථාවර වී ඇතත්, අප්‍රිකා මහාද්වීපයේ රටවල එය ඉහළ යමින් තිබේ. එසේම වැඩිම ජල ආතතියක් පවතින්නේ මැද පෙරදිග හා උතුරු අප්‍රිකාවේය.
මූලාශ්‍රය - WRI’s Aqueduct Water Risk Atlas, www.wri.org/aqueduct

හිම අඩු වී වැසි වැඩි වීම

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 497
විදුසර, 2023-08-23, පි. 2

උතුරු අර්ධගෝලයේ අතීතයේ හිම පතිත වූ කඳුකර ප්‍රදේශවල මේ වන විට හිම පතනය අඩු වී වර්ෂාව ඉහළ ගොස් ඇති වන බව අධ්‍යයනයකින් පෙන්වා දී තිබේ. මේ සඳහා දේශගුණ වෙනස් වීමේ බලපෑමක් ඇති අතර, උෂ්ණත්වය ඉහළ යන එක් සෙල්සියස් අංශකයක් සඳහා ආන්තික වර්ෂාපතනය 15%කින් ඉහළ යන බව එහි දක්වා ඇත. මෙය වායුගෝලයේ ජලවාෂ්ප ඉහළ ගොස් ඇති ප්‍රමාණය නිසා අපේක්ෂිත වර්ෂාපතන ඉහළ යෑඹට මෙන් දෙගුණයක් පමණ වේ.

මේ නිරීක්ෂණය 2019 වර්ෂයේ දී දේශගුණ වෙනස්වීම පිළිබඳ අන්තර් ආණ්ඩු මණ්ඩලය (IPCC) මගින් පළ කළ විශේෂ වාර්තාවකින් පෙන්වා දුන් කරුණු හා සමගාමී වේ. එහි දක්වා තිබූ පරිදි කඳුකර කලාපවල පහළ මට්ටම්වල හිම පතනය වීම අඩු වී ඇති අතර, ඒ සඳහා අඩු වශයෙන් යම් පමණකට බලපා ඇත්තේ ඉහළ ගොස් ඇති උෂ්ණත්වයයි.

මේ අධික වර්ෂා තත්ත්වය නිසා ඇතැම් කඳුකර ප්‍රදේශවල වඩා බරපතළ විය හැකිය. නිදසුනක් ලෙස ඉන්දියාව හා තවත් රටවල් කීපයකට යාව පිහිටන හිමාලය කඳුවැටිය ආශ්‍රිතව ලෝකයේ වෙනත් එවැනි කලාපවලට වඩා වැඩි අවදානමක් ඇති බව පර්යේෂකයන් විසින් පෙන්වා දී ඇත. ඒ අධික ආන්තික වැසි සමඟ නාය යෑම්, ගංවතුර, මෙන්ම වර්ෂාව නිසා ඇති වන ජල ප්‍රවාහ මේ අවදානම ඇති වීමට හේතුවේ. උෂ්ණත්වය ඉහළ ගොස් ඇති බැවින් ඉහළ යන හිම දියවීම ද මේ තත්ත්වය වඩාත් බරපතළ කළ හැකිය. මේ තත්ත්වය වැළැක්වීම සඳහා දැඩි අනුහුරුවීමේ සැලසුම් ක්‍රියාත්මක කළ යුතු බව උක්ත අධ්‍යයනයෙන් පෙන්වා දී තිබේ.

මූලාශ්‍රය - Nature, DOI: 10.1038/s41586-023-06092-7

සබැඳිය - https://www.nature.com/articles/s41586-023-06092-7

ලෝකය උණු වී පැසෙන යුගය ඇරඹෙයි?

ගෝලීය උණුසුමෙන් ඔබ්බට - වැඩිම උෂ්ණත්වයක් පැවති මාසය ජුලි මාසය ද?

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 496
විදුසර, 2023-08-09, පි. 2

ගත වූ 2023 ජුලි මාසය උෂ්ණත්ව වාර්තා සහිත මෑත අතීතය තුළ වාර්තා වී ඇති වැඩිම ගෝලීය සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පැවති මාසය විය හැකි බව ලෝක කාලගුණවිද්‍යා සංවිධානය ප‍්‍රකාශ කළේ මාසය අවසානයේදීය. ඒ මාසයේ මුල් දින 23 තුනක කාලයේ පැවති සාමාන්‍ය ගෝලීය උෂ්ණත්වය, වෙනත් වර්ෂවල ඒ හා සමාන කාලවක් කාලයක් සඳහා පැවති උෂ්ණත්වයට වඩා අධික වූ නිසාය. ඒ සඳහා පදනම් කරගත්තේ යුරෝපයේ කොපර්නිකස්ප දේශගුණ වෙනස්වීමේ සේවය නම් ආයතනයේ දත්තය. ඒ අනුව 2023 ජුලි මාසය ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය වැඩිම ජුලි මාසය මෙන්ම, සියලූ මාස අතරින් සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය වැඩිමම මාසය ද විය හැකි බව ඔවුන් විසින් පෙන්වා දී තිබේ. එය එසේ වුවහොත් බිඳ වැටෙන්නේ සෙල්සියස් අංශක 16.63ක උෂ්ණත්වයක් පැවති 2019 ජුලි මාසයේ උෂ්ණත්ව වාර්තාවයි. (කෙසේ වෙතත්, 2023 ජුලි මාසයේ පැවති සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පිළිබඳ නිල උෂ්ණත්ව අගයයක් ඇතුළත් නිවේදනයක් මේ සටහන ලියන මොහොත වන විට ද නිකුත් වී නොතිබිණි).

මේ පිළිබඳව එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම් අන්තෝනියෝ ගුටරේස් කළ ප‍්‍රකාශයක් වැදගත්ය. ඔහු පැවසූයේ ”ගෝලීය උණුසුම් වීමේ යුගය අවසන් වී, ලෝකය උණු වී පැසෙන යුගය ආරම්භ වී ඇත” යනුවෙනි (the era of global boiling has arrived). වෙනත් වචනවලින් පවසන්නේ නම් ඔහු පෙන්වා දුන්නේ පවත්නා තත්ත්වය පෙර පැවති තත්ත්වයට සාපේක්ෂව වඩාත් නරක එකක් වනු ඇති බවයි.

ලෝකයේ මෙතෙක් වාර්තාගත දෛනික සාමාන්‍ය ගොඩබිම් උෂ්ණත්වයේ ඉහළම අගය වාර්තාවූයේ ද ගත වූ ජුලි මාසයේ දීය. එය ජුලි මස 6 වැනි දා වාර්තා වූ සෙල්සියස් අංශක 17.08ක අගයයි. ඒ ආසන්න දිනවල පැවති උෂ්ණත්ව අගයයන් ද වාර්තාගත ඒවා විය. එමගින් බිඳ වැටුනේ 2016 වර්ෂයේ පැවති දෛනික වැඩිම උෂ්ණත්වය පිළිබඳ වාර්තාවකි. මේ අතර ලෝකයේ ප‍්‍රදේශ රැසකින් ඒ ප‍්‍රදේශවල වාර්තා වී ඇති ඉහළම උෂ්ණත්ව අගයයන් ද වාර්තා වී තිබිණි.

මේ අතර අගෝස්තු 1 වැනිදා සාගරයෙන් වාර්තා වූ දෛනික ගෝලීය සාගර මතුපිට උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 20.96ක් විය. මෙය 1979-2023 අතර කාලයේ දී සාගරයෙන් වාර්තා වී ඇති ඉහළම උෂ්ණත්වය වේ. මීට පෙර පැවති ඉහළම උෂ්ණත්වය පැවැති 2016 වර්ෂයේ මාර්තු 29 දා තිබූ උෂ්ණත්වයට වඩා අංශක 0.01කින් පමණ ඉහළය. කෙසේ වෙතත් අගෝස්තු මාසයේ දී සාගරයේ උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම විද්‍යාඥයින්ගේ කණස්සල්ලට හේතු වී ඇත්තේ සාමාන්‍යයෙන් ඉහළම උෂ්ණත්වය වාර්තා වන්නේ මාර්තු මාසයේ පමණ වන නිසාය. ඒ අනුව ඉදිරි මාර්තු මාසය දක්වා වන කාලය තුළ සාගරඋෂ්ණත්වය වෙනස්වන ආකාරය අවධානයට ලක් විය යුතු බව ඔවුන්ගේ අදහස වේ.

අනෙක් අතට, මේ සිදුවන කරුණු අනුව 2023 වර්ෂය මෑත ඉතිහාසයේ වාර්තා වී ඇති උෂ්ණත්වය අධිකතම වූ වර්ෂය වීමට ද කිසියම් අවස්ථාවක් පවතී. විශේෂයෙන් මේ වන විට ඇති වී තිබෙන එල් නිනෝ තත්ත්වය ද උෂ්ණත්වය වාර්තාගත මට්ටමකට ළඟා වීම සඳහා දායක විය හැකිය. මේ අනුව ඉහළ උෂ්ණත්ව සඳහා මිනිසුන්ගේ දායකත්වයෙන් ඇති වූ හරිතාගාර ආචරණය ද, ස්වාභාවික විචල්‍ය්‍යන් ද දායක වී තිබේ.

අනෙක් අතට ඇතිවන තත්ත්වයෙන් සියල්ලෙන් පැහැදිලි වන්නේ දේශගුණය සම්බන්ධව කටයුතු කිරීම කඩිනමින් හා අනිවාර්යයෙන් කළයුත්තක් වන බවයි. බරපතළ දේශගුණ බලපෑම් ඇති විය හැකි උෂ්ණත්වය ලෙස හඳුන්වනු ලබන අංශක සෙල්සියස් 1.5 සීමාව තුළ ලෝකයේ උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම සීමා කරගැනීමට නම් ලෝකයේ කැපවීම අත්‍යවශ්‍ය වී ඇත.

ගැබිණි මව්වරුන්ගේ රුධිරයේ සදාකාලික රසායන!

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 495
විදුසර, 2023-07-26, පි. 2

සදාකාලික රසායනික හෙවත්, per- and polyfluoroalkyl substances (PFAS) කාණ්ඩයේ රසායන ද්‍රව්‍ය ගැබිණි මව්වරුන්ගේ රුධිරයේ තිබී හමුවූ බව ඇමරිකාවේ සිදුකරන ලද පර්යේෂණයකින් පෙන්වා දී තිබේ. අධ්‍යයනයට ලක් කළ ගැබිණි මව්වරුන් 302ක ගෙන් ලබාගත් රුධිර සාම්පල අතරින් 97%ක උක්ත රසායන කාණ්ඩයට අයත් Perfluorooctane sulfonate (PFOS) නම් රසායන ද්‍රව්‍ය තිබී හමු වී තිබේ.

ප්ලාස්ටික් නිෂ්පාදනයේ දී මෙන්ම වෙනත් කර්මාන්ත සඳහා ද ‌යොදාගන්නා රසායන ද්‍රව්‍ය කාණ්ඩයක් වන PFAS යනු මිනිසුන්ට සෞඛ්‍ය බලපෑම් ඇති කළ හැකි රසායන ද්‍රව්‍යයකි. ඒවා ස්වාභාවිකව විනාශ වීම සිදුනොවන නිසා සදාකාලික රසායන නමින් හැඳින්වේ.

මව්වරුන් තුළ මේ රසායන ද්‍රව්‍ය හමුවීම ඔවුන්ට මෙන්ම මෙන්ම ළදරුවන්ට ද ඇති විය හැකි සෞඛ්‍ය බලපෑම් පිළිබඳව අවදානම පෙන්වන්නකි. සංවර්ධිත රටවල් අතර වැඩිම මව් මරණ ප්‍රමාණයක් වාර්තා වන රට වන ඇමරිකාවේ මව් මරණ ගණන 1999 හා 2019 අතර කාලයේ දී දෙගුණ වී තිබේ. එසේම මේ අධ්‍ය්‍යනයේ දී වෙනත් රසායන ද්‍රව්‍ය ද හමු වී ඇති බැවින් මේ පිළිබඳව අවධානය යොමු කර යම් පියවරක් ගැනීම සඳහා කාලය පැමිණ ඇති බව මේ පර්යේෂකයන්ගේ අදහසයි.

මෙහි ඇති වැදගත් කරුණක් වන්නේ මේ PFAS කාණ්ඩයේ රසායන ද්‍රව්‍ය භාවිතයෙන් ඉවත් කිරීමට එහි නිෂ්පාදක සමාගම සමඟ එකඟතාවයක් ඇති කරගෙන ඇතත් ඒවා තවමත් භාවිතයේ පැවතීමයි.

මූලාශ්‍රය - Environmental Health Perspectives, DOI: 10.1289/EHP11546

සබැඳිය - https://ehp.niehs.nih.gov/doi/10.1289/ehp11546

ලෝකයම උණුසුමෙන් පීඩාවට

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 495
විදුසර, 2023-07-26, පි. 2

අපේක්ෂා කළ ආකාරයටම පසුගිය දෙසතියක කාලයේ දී අධික උෂ්ණත්වය නිසා ලෝකයේ බොහෝ ප්‍රදේශ පීඩාවට පත්ව ඇත. යුරෝපය, ඇමරිකාව, උතුරු අප්‍රිකාව, මැදපෙරදිග හා ආසියාව යන ප්‍රදේශවලින් වාර්තා වූ අධික උෂ්ණ ත්ත්ත්ව වාර්තාගත ඒවාය. එසේම ජුලි මාසයේ පස් වැනිදා ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 17.05 වීම ද වාර්තාවකි.

ඇමරිකාවේ ජනතාවගෙන් තුනෙන් එකක් පමණ පිරිසක් පසුගිය සතියේ කිසියම් උෂ්ණත්ව අනතුරු හැඟවීමක් ඇති ප්‍රදේශවල වාසය කර තිබේ. ඇතැම් ප්‍රදේශවල අධික උෂ්ණත්වය පිළිබඳ වාර්තා අලුත් වී තිබේ. ඇමරිකාවේ හා චීනයේ ඇතැම් ප්‍රදේශවල උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 50 ඉක්මවා ගියේය.ඇමරිකාවේ ෆීනික්ස් නගරයේ ආන්තික අධික උෂ්ණත්වයක් අඛණ්ඩව පැවැති දින ගණන පිළිබඳ වාර්තාව අලුත් වී තිබේ. ඒ දින 19කි. චීනයේ බීජිං නගරයේ වර්ෂයක් තුළ වාර්තා වූ අධික උෂ්ණත්වයක් පැවති වැඩිම දින ගණන ද මේ වර්ෂයේ දී වාර්තා වී ඇත. ඒ දින 27කි.

පසුගිය ජුනි මාසය යනු බ්‍රිතාන්‍යයේ ජුනි මාසයක මෙතක් පැවැති වැඩිම උෂ්ණත්වය වාර්තා වූ මාසයයි. ඒ වාර්තාව අලුත් වූයේ සෙල්සියස් අංශක 0.9කිනි. එය සාපේක්ෂව විශාල වෙනසකි. යුරෝපයේ දැනට ඇති තාප ප්‍රවාහ තත්ත්වය අගෝස්තු මාසය දක්වා පැවතිය හැකි යැයි ලෝක කාලගුණ විද්‍යා සංවිධානය (WMO) පවසා ඇත. දකුණු ය්‍රරෝපයේ රටවල් ගණනාවක අංශක 40කට අධික උෂ්ණත්වයක් වාර්තා වූ අතර, ලැව් ගිනි ද වාර්තා විය. මිනිසුන්ට සිදුවන බලපෑම් මාධ්‍ය මගින් සාකච්ඡා කරනු ලබන නමුත්, මේ ආන්තික උෂ්ණත්වය සෙසු ජීවී විශේෂවලට හා පරිසරයට ද බලපායි.

මෙවැනි අධික ආන්තික උෂ්ණ තත්ත්ව පැවතීම ලෝකයේ නව සාමාන්‍යය වනු ඇති බව විද්‍යාඥයින් විසින් පෙන්වා දී තිබේ. මේ ඉහළ උෂ්ණත්ව අගයයන් දේශගුණ ආකෘතිවලට එකඟ වේ. කෙසේ වෙතත් මේ වර්ෂයේ තත්ත්වය සඳහා මිනිසුන් විසින් ඇති කළ දේශගුණ වෙනස්වීම මෙන්ම, ස්වාභාවික හේතු වන උතුරු අර්ධගෝලයේ පවත්නා ග්‍රීෂ්ම ඍතුව හා වර්ධනය වන එල්නිනෝ තත්ත්වය ද දායක වී තිබේ.

සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පිළිබඳ ලෝක වාර්තාව පිට පිටම අලුත් වේ!

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 494
විදුසර, 2023-07-12, පි. 2

ලෝකයේ ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පිළිබඳ වාර්තාව පසුගිය සතියේ තුන්වරක් අලුත් වී ඇති බවක් නොනිල වාර්තා අනුව පෙනේ. ජුලි 3වැනි සඳුදා දින සෙල්සියස් අංශක 17.01ක් වූ ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය, ජුලි 4 අඟහරුවාදා දින අංශක 17.18ක් වූ අතර, ජුලි 6 දින හෙවත් බ්‍රහස්පතින්දා එම අගය අංශක 17.23ක් විය. මීට පෙර ලෝකයේ ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය වාර්තා තිබුනේ 2016 වර්ෂයේ අගෝස්තු මාසයේය. එය සෙල්සියස් අංශක 16.92ක් පමණ විය.

මේ නව දත්ත වාර්තා කර ඇත්තේ ඇමරිකාවේ පාරිසරික පුරෝකථන පිළිබඳ ජාතික මධ්‍යස්ථාන (NCEP) දත්ත යොදාගනිමින් මේන් විශ්වවිද්‍යාලය මේ උෂ්ණත්ව ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත. මෙය නිල නොවන සේ සැලකෙන්නේ ඒ සඳහා වායු බැලූන, චන්ද්‍රිකා නිරීක්ෂණ මෙන්ම පරිගණක ආකෘති ද භාවිත වන බැවිනි.

මේ වන විට එල් නිනෝ තත්ත්වය ඇති වී තිබෙන බව තහවුරු කර ඇති අතර, එම ස්වාභාවික තත්ත්වය සහ මානව ක්‍රියාකාරකම් හේතුවෙන් ඇති වී තිබෙන ගෝලීය උණුසුම් වීම ද මේ වාර්තාගත උෂ්ණත්වය ඇති වීම සඳහා දායක වේ. මේ නිසා ලෝකයේ සාමාන්‍ය ඉහළම උෂ්ණත්වය පිළිබඳ වාර්තා නුදුරු අනාගතයේ දීම බිඳවැටීමට ඉඩ ඇති බව විද්‍යාඥයින්ගේ මතයයි. එසේම ඇතැම් විට මේ ජුලි මාසය මෑත අතීතයේ ලෝකයේ ඉහළම උෂ්ණත්වය පැවති මාසය වීමට ද අවස්ථාවක් ඇති බව පෙන්වා දී තිබේ.

ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය ඉහත අගයක් ගත්ත ද ඇතැම් ස්ථානවල උෂ්ණත්වය බෙහෙවින් ඉහළ වී තිබේ. එසේම මෑත සති කිහිපයක කාලයේ දී ලෝකයේ ප්‍රදේශ ගණනාවකින්ම තාප ප්‍රවාහ තත්ත්ව වාර්තා වී තිබේ. ජුනි මාසයේ බ්‍රිතාන්‍යයෙන් ද. පසුගිය සති කීපයේ දී ඇමරිකාවේ දකුණු දිග ප්‍රදේශයේ ද තාප ප්‍රවාහ වාර්තා විය.

ෆුකුෂිමාවේ ජලය පිළිබඳ වාර්තාවෙන් විරෝධතා නවතී ද?

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 494
විදුසර, 2023-07-12, පි. 2

2011 වර්ෂයේ දී අනතුරට පත් ජපානයේ ෆුකුෂිමා න්‍යෂ්ටික බලාගාරයේ එකතු වී ඇති ජලය පරිසරයට නිකුත් කිරීමට අති සැලසුම සම්බන්ධව අන්තර්ජාතික පරමාණු බලශක්ති නියෝජිතායතනය (IAEA) සිදු කළ ඇගැයීම් වාර්තාවක් පසුගිය සතියේ දී නිකුත් විය. එමගින් අදාළ ජලය සාගරයට නිකුත් කිරීම සඳහා ඇති සැලසුම් පිළිබඳව සමාලෝචනය කර ඒ පිළිබඳ සුබවාදී අදහසක් දක්වා ඇත. මේ අනුව මේ ජලයේ විකිරණශීලී ද්‍රව්‍ය අවම කර, සාගර ජලයෙන් තනුක කර, වෙරළේ සිට කිලෝමීටරයක් පමණ ඈතින් සාගරයට නිකුත් කිරීම ආරම්භ කළ හැකිය. එය සෙමින් සිදුවන්නක් වන අතර, ටොන් මිලියන 1.3ක ජල ප්‍රමාණය සාගරයට නිකුත් කිරී සඳහා අවුරුදු 30-40ක් පමණ අතර කාලයක් ගත වනු ඇත.

කෙසේ වෙතත් මේ පිළිබඳව ආසන්න රටවල දැකිය හැක්කේ මිශ්‍ර ප්‍රතිචාරයකි. චීනය මේ පිළිබඳව දැඩි විරෝධයක් දක්වයි. ජපානයේ ප්‍රදේශ දහයක නිෂ්පාදනය වන ආහාර ආනයනය සඳහා තහනමක් ප්‍රකාශයට පත් කර ඇති අතර, ජපානයේ සෙසු ප්‍රදේශවලින් ආනයනය කරනු ලබන ආහාරවල විකිරණ සඳහා පරීක්ෂා කිරීමට තීරණය කර තිබේ. දකුණු කොරියානු රජය උක්ත වාර්තාව පිළිගෙන ඇතත්, එරට වැසියන් අතර මේ සඳහා ඇති විරෝධය සමහන් කිරීමට රජයේ කැමැත්තට හැකියාව ලැබී නැති බවක් පෙනේ. කෙසේ වෙතත් ෆුකුෂිමා ප්‍රදේශයේ නිෂ්පාදිත මුහුදු ආහාර සඳහා දකුණු කොරියාවේ ඇති තහනම ඉවත් නොකරන බව ද වාර්තා වේ.

අදාළ වාර්තාව - https://www.iaea.org/sites/default/files/iaea_comprehensive_alps_report.pdf

ජෛව විවිධත්ව ඉලක්ක පිළිබඳ උනන්දුව වැදගත්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 493
විදුසර, 2023-06-28, පි. 2

ජෛව විවිධත්වය අහිමිවීම වැළැක්වීම සඳහා පසුගිය වර්ෂයේ දෙසැම්බර් මාසයේ කැනඩාවේ මොන්ට්‍රියල් නගරයේ දී පැවැති ජෛව විවිධත්ව සමුළුවේ දී එකඟතාවයක් ඇති කර ගන්නා ලදි. ඒ අනුව 2030 වර්ෂය වන විට ලෝකයේ භූමියෙන් හා සාගරයෙන් 30%ක් පමණ ප්‍රදේශයක් ආරක්ෂිත ප්‍රදේශ බවට පත් කිරීමට රටවල් පොරොන්දු වී ඇත.

මේ වන විට මාස හයක් පමණ කලයක් ගත වී ඇති අතර ඒ කාලය තුළ යම් යම් ජයග්‍රහණ අත්කරගෙන ඇත. නිදසුනක් ලෙස මහ මුහුදේ ආරක්ෂාව පිළිබඳව ඇතිකරගත් එකඟතාවය හා ප්ලාස්ටික් දූෂණය වැළැක්වීම අරමුණු කරගත් ගිවිසුමක් ඇති කර ගැනීමට මූලික වශයෙන් එකඟ වීම මේ අතර වේ. එසේම බ්‍රසීලයේ ඇති වූ දේශපාලන වෙනස්කම් නිසා ඇමසන් වනාන්තරයේ ආරක්ෂාව සම්බන්ධව ද නව බලාපොරොත්තුවක් දැන් ඇත.

ලබන වර්ෂයේ පැවැත්වෙන මීළඟ ජෛව විවිධත්ව සමුළුවට පෙර ජෛව විවිධත්ව සම්මුතියේ පාර්ශ්වකරුවන් වන රටටල් සිය ජාතික ජෛව විවිධත්ව උපායමාර්ගය හා ක්‍රියාකාරී සැලසුම් ලබාදිය යුතුය. මේ සැලසුම් අනුව කටයුතු කිරීම ද සිදු විය යුතු වේ. ඒ එකඟ වූ ඉලක්ක අත්පත් කරනොගතහොත් ජෛව විවිධත්වය අනතුරට ලක් විය හැකි බව පෙන්වා දී තිබේ. වඩා වැදගත් වන්නේ ‘වචන නොව ක්‍රියාකාරිත්වය’ බව එක්සත් ජාතීන්ගේ පරිසර වැඩසටහනේ ප්‍රධානියා මෑත දී පවසා තිබුනේ මේ නිසාය.

ස්විස් ජනතා ආදර්ශය

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 493

විදුසර, 2023-06-28, පි. 2

පොසිල ඉන්ධන භාවිතය අවසන් කර, 2050 වර්ෂය වන විට තම රටේ කාබන් විමෝචන ශුද්ධ ශුන්‍ය මට්ටම දක්වා අඩු කිරීම සඳහා වූ නීති කෙටුම්පතක් ගෙන ඒමට ස්විස්ටර්ලන්තය පියවර ගෙන තිබේ. එරට බොහෝ දේශපාලන පක්ෂවල සහාය මේ සඳහා ලැබී ඇති අතර, ඒ සඳහා පැවැති ජනමත විචාරණයකදී ඡන්ද දායකයින් අතරින් 59.1%ක් පමණ පිරිසක් නව යෝජනාවලට පක්ෂව ඡන්දය ලබා දී ඇත.

දේශගුණ වෙනස් වීම නිසා ඇති වී තිබෙන බලපෑම් ස්විස්ටර්ලන්ත ජනතාව ද අත් දකින අතර, ඇල්ප්ස් කඳුකරයේ ග්ලැසියර දිය වී යෑම ඒ අතරින් ප්‍රකටම බලපෑමයි. ගණන් බලා ඇති පරිදි, 2001-2022 අතර කාලය තුළ ග්ලැසියර අයිස් අතරින් තුනෙන් එකක් පමණ දියැවී ගොස් තිබේ. මේ තත්ත්වය ද ජනතාවගේ අවධානයට ලක්ව ඇති බව පෙනෙන්නේ උක්ත නව යෝජනා අනුමත කිරීමට පෙළඹීම නිසාය.

 
සිය රටේ බලශන්ති සුරක්ෂිතභාවය ආරක්ෂා කරගනිමින් හි දැරිය හැකි මිල ගණන් තබා ගනිමින් පරිසරය ආරක්ෂා කිරීම එරටට ද අභියෝගයක් බව පැහැදිලිය. මේ නව ‘හරිත බලශක්ති යෝජනා’ මගින් ගෑස් හා තෙල් වෙනුවට දේශගුණ හිතකර විකල්ප ඉන්ධන භාවිත කිරීම ප්‍රවර්ධනය කරනු ලැබේ. ඒ සඳහා අවශ්‍ය මූල්‍ය සහයෝගය ලබා දීම මේ නීති කෙටුම්පතේ අරමුණක් වේ. එසේම හරිත නවොත්පාදන සඳහා ව්‍යාපාර පෙළඹවීමට ද ප්‍රතිපාදන ලබාදීමට ඒ මගින් යෝජනා වී තිබේ.

මේ නව නීති කෙටුම්පත මෙන්ම එයට ජනතාව ලබා දී ඇති සහයෝගය ද ලෝකයේ බොහෝ රටවලට ආදර්ශයකි. හරිතාගාර වායු විමෝචන අධික ලෙස නිකුත් කර දේශගුණ වෙනස් වීමට වැඩි වශයෙන් දායක වී ඇති සංවර්ධිත රටවල් මෙවැනි පියවරක් ගැනීම ඔවුන්ගේ වගකීමකි.

වායු දූෂණය වැළැක්වීමෙන් මුදල් ඉතිරි වේ

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 492
විදුසර, 2023-06-14, පි. 2

බෙල්ජියමේ බ්‍රසල්ස්හි දී පසුගිය මාසයේ පැවැති වායු දූෂණය පිළිබඳ සමුළුවක දී අවධානයට ලක් වූ කරුණු දෙකක් තිබේ. ඉන් පළමුවැන්න වායු දූෂණය නිසා සෞඛ්‍යයට සැලකිය යුතු හානි ඇති විය හැකි බවයි. අනෙක් කරුණ වන්නේ වායු දූෂණය අඩු කිරීමෙන් මුදල් ඉතිරි කරගත හැකි බවයි.

වායු දුෂණය නිසා පරිසරයට එක් වන අංශුමය ද්‍රව්‍ය නිසා මෙන්ම සෙසු සෞඛ්‍ය බලපෑම් නිසාද විශාල මරණ ප්‍රමාණයක් සිදුවේ. එය මිනිසෙකුගේ උපතට පෙර සිට වියපත් වනතුරුම සෞඛ්‍යමය බලපෑම් ඇති කළ හැකි පාරිසරික සාධකයකි.

මේ වන විට පෙන්වා දී ඇති ආකාරයට වායු දූෂණය වැළැක්වීම සඳහා ලෝකයේ රටවල් උනන්දු නොවීමට බලපාන මූලික හේතුව වන්නේ ඒ සඳහා අවශ්‍ය කරන නවීන තාක්ෂණය ආදිය නිසා වැය වන පිරිවැය අධික වීමයි. කෙසේ වෙතත්, වායු දූෂණය අඩු කිරීමෙන් ලැබෙන සෞඛ්‍යමය වාසිවල වටිනාකම, වායු දූෂණය අඩු කිරීම සඳහා සිදුකරනු ලබන ආයෝජනවලට වඩා බෙහෙවින් අධික බව පෙන්වා දී ඇත.

නිදසුනක් ලෙස ගතහොත්, ඇමරිකාවේ පිරිසිදු වාතය පිළිබඳ නීතියේ සිදු කර ඇති සංශෝධන නිසා ඇති වී තිබෙන සෞඛයමය ප්‍රතිලාභවල වටිනාකම ඒ සඳහා සිදු කර ඇති ආයෝජනාය මෙන් තිස් ගුණයක් පමණ තරම් වේ. එසේම වායු දුෂණය පාලනය සඳහා මේ වන විට යුරෝපයේ යෝජනා වී ඇති වෙනස්කම් ක්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා වැය කළ යුතු මුදල මෙන් දස ගුණයක් තරම් වටිනා සෞඛ්‍යමය ප්‍රතිලාභයක් ලැබෙනු ඇතැයි අපේක්ෂිතය. එසේම ඇතැම් විට ඒ ප්‍රතිලාභයේ වටිනාකම එය තිස් පස් ගුණයක් පමණ අධික විය හැකි බව දක්වා තිබේ.

ඇමසන් වනයේ ගස් කැපීමේ තරම!

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 492
විදුසර, 2023-06-14, පි.2

වර්ෂ හයක් පමණ කාලයක් ඇතුළත ඇමේසන් වනාන්තරයේ ගස් මිලියන 800ක් පමණ කපා දමා ඇතැයි හෙළි වී තිබේ. ගව මස් සඳහා ලෝකයේ ඇති ඉහළ යන ඉල්ලුම සම්පූර්ණ කිරීම පිණිස සිදුකරන ගව පාලන කටයුතු මීට හේතුව වේ. ඒ අනුව ලෝකයට මස් අපනයනය කරන මස් නිෂ්පාදනය කරන ආයතන ආසන්නයේ ඇති වනාන්තර හෙක්ටයාර මිලියන 1.7ක් එළි පෙහෙළි කර ඇත.

ගව ඝාතනය හා සැකසුම් සිදු ස්ථාන විස්සක් අවට පිහිටා ඇති ගොවිපොළ දහස් ගණනක් මෙම අධ්‍ය්‍යනයේ දී අවධානයට ලක්ව ඇත. ඒ සඳහා චන්ද්‍රිකා ඡායාරූප, සතුන් ප්‍රවාහනය පිළිබඳ වාර්තා හා වෙනත් දත්ත යොදාගනිමින් 2017 සහ 2022 අතර කාලයේ දී ඇති වූ වනාන්තර විනාශය පිළිබඳ ගණන් බැලීමෙන් ඉහත තොරතුරු අනාවරණය වී ඇත.

මේ මස් සැකසුම් කම්හල් එරට ප්‍රධානතම සමාගම් තුනකට අයත් ඒවාය. එසේම ඒවා වනාන්තර විනාශය සඳහා වැඩි වශයෙන් දායක වන ‍ප්‍රාන්ත තුනක පිහිටා ඇති ඒවාය. එරට ගව මස් කර්මාන්තයේ නියැලෙන්නන් පවසන්නේ ඇමසන් වනාන්තරය එළි පෙහෙළි කිරීම සඳහා දායක වන ගොවිපොළවලින් මස් ලබාගැනීම වළක්වන බව වුවත් තත්ත්වය එසේ නොවන බවක් මේ අනුව පෙනේ.

2019-22 අතර කාලයේ දී ඇමසන් වනාන්තරයේ වන විනාශය වේගයෙන් ඉහළ ගියේ එරට හිටපු ජනාධිපති බොස්සරානෝ අනුගමනය කළ වනාන්තර විනාශයට දිරිදුන් ප්‍රතිපත්ති නිසා බව පෙන්වා දී ඇත. වර්තමාන ජනාධිපති ලූලා ද සිල්වා එය වැළැක්වීම සඳහා පොරොන්දු වී තිබේ.

දේශගුණ වෙනස් වීමට අවධානය යොමු කළ කැනේඩියානු ලැව්ගිනි

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

2023-06-11 (බ්ලොග් අඩවියේ පමණක් පළ කරන ලදි)

"ආරක්ෂිත තැනක් නැත - දේශගුණ අර්බුදය ඇමරිකානු නිවෙස් වෙත ගෙන ආ ලැව්ගිනි දුමාරය" යනු පසුගිය ජුනි 9 දිින 'ද ගාඩියන්' වෙඩ් අඩවියේ පළ වූ පුවතක සිරස්තලයයි. කැනඩාවේ ඇති වූ මහා ලැව්ගිනි නිසා ඇමරිකාවට ඇති වූ බලපෑම මෙයින් පෙන්වා දී තිබේ

කැනඩාවේ පසුගිය මැයි මාසයේ දී ඇති වූ ලැව්ගිනි අතරින් 400ක් පමණ පසුගිය ජුනි 7දා වන විට ද සක්‍රියව පැවැතියේය. ඉන් 150ක් පමණ පැවතියේ ක්විබෙක් ප්‍රාන්තයේය. මේ වර්ෂයේ ලැව්ගිනි සමය කැනඩාවේ මෑත කා‌ලයේ ඇති වූ බරපතළම ලැව්ගිනි සමය විය හැකි බවට අනතුරු හඟවා ඇත. එ නම්, වැඩිම වනාන්තර ප්‍රමාණයක් විනාශ වූ ලැව්ගිනි සමය මෙය විය හැකි බව පුරෝකථනය කර තිබේ. මේ ඇතැම්වා මිනිසුන් විසින් ආරම්භ කරන ලද ගිනි වන අතර, අනෙක්වා අකුණු වැනි ස්වාභාවික තත්ත්ව නිසා හටගත් ඒවාය.

ක්විබෙක් හා ඔන්ටාරියෝ ප්‍රාන්තවල ලැව්ගිනි අවදානම ජුලි පමණ වන විට අඩු විය හැකි නමුත්, වෙනත් ප්‍රාන්තවල ලැව්ගිනි අවදානම වැඩි කාලයක් පැවතීමට අවස්ථාවක් පවතී. "අප අත්දකිමින් සිටින්නේ නව යථාර්ථයක්" යනුවෙන් කැනඩාවේ ස්වාභාවික සම්පත් අමාත්‍ය ජොනතන් විල්කින්ස් විසින් පවසා ඇත.

ඇමරිකාවට බලපෑ හැටි

කැනඩාවේ ඔන්ටාරියෝ හා ක්විබෙක් ප්‍රාන්තවල ඇති වූ ලැව්ගිනි නිසා නිකුත් වූ දුමාරය දකුණු දෙසට හමා ඒමෙන් ඇමරිකාවේ ප්‍රදේශ රැසකට බලපෑම් ඇති වී තිබේ. ඇතැම් ස්ථානවල වාතයේ ගුණාත්මක බව පෙන්වන  දර්ශකයේ අගය 400ක් දක්වා ඉහළ ගිය අතර, එරට තුළ දී 300ක අගයක් සැලකෙන්නේ ද අන්තරාදායක (hazardous) ලෙසය. වායු දූෂණය පිළිබඳ අනතුරු හැඟවීම්වලින් ඇමරිකානුවන් මිලියන 110ක් පමණ බලපෑමට ලක්ව තිබේ. මෙය හදුන්වා දී ඇත්තේ 'මෑත කාලයේ නරකම ලැව්ගිනි වායු දූෂණය' ඇති වු දවස ලෙසයි.

පසුගිය ජුනි 7 දිින ලෝකයේ අයහපත්ම වාතයේ ගුණාත්මක තත්ත්වය පැවති නගරය නිව්යෝක් නගරය විය. ඩෙට්‍රොයිට් නගරය දෙවැනි තැන ගත්තේය. නිව්යෝක් අහස තැඹිලිවන් පැහැ ගෙන තිබේ. එක් කාලගුණ විද්‍යාඥයෙකු පවසා ඇත්තේ නගරය "අඟහරු ලෝකය වැනි" බවයි. ක්‍රීඩාංගන වසා තරඟ කල් දමා ඇත. ගුවන් ගමන් රැසක් ප්‍රමාද වී තිබේ. ජනතාව පසෙක දමා තිබූ මුහුණු ආවරණ යළි භාවිතයට ගෙන ඇත. 

කැනඩාවේ ඇති වු දුමාරයේ බලපෑමෙන් ඇමරිකාවට බලපාන මේ තත්ත්වය තව දින කීපයක් පැවතිය හැකි බව පසුගිය සතිඅන්තය වන විට වාර්තා විය (ඉන්දියාවෙන් නිකුත්වන විමෝචන නිසා වර්ෂයේ අග භාගයේ දී ලංකාවේ වායු දූෂණය ඉහළ යන ආකාරය අපි ද නිරීක්ෂණය කර ඇත්තෙමු). 

දේශගුණ වෙනස් වීමේ බලපෑම

ලැව්ගිනි සඳහා දේශගුණ වෙනස් වීමේ බලපෑම ද මේ සමඟ සාකච්ඡාවට ලක් විය. මේ පිළිබඳ විද්‍යාත්මක පදනම සංකීර්ණ වන අතර, සෑම ලැව්ගින්නක්ම දේශගුණ වෙනස් වීම නිසාම හටගත් බව පැවසිය නොහැකිය. එසේම, මිනිසුන් විසින් භුමිය හා වනාන්තර කළමනාකරණය කරන ආකාරය වැනි සාධක ද මේ තත්ත්වයට බලපායි.

දේශගුණ වෙනස් වීමෙන් ඇතිවන උණුසුම් හා වියළි කාලගුණ තත්ත්ව නිසා ලැව්ගිනි ඇතිවීමට ඇති අවස්ථාව ඉහළ යයි. කැනඩාවේ මේ වර්ෂයේ වසන්තය උණුසුම් හා වියළි එකක් වූ අතර, ඇතැම් ප්‍රදේශවල දිගුකාලීන නියං තත්ත්ව ද පැවතී ඇත.

මේ වන විට අප දකිමින් සිටින, ලැව්ගිනිවලින් වැඩි ප්‍රදේශයක් විනාශ වීම හා වඩා බරපතළ ලැව්ගිනි ඇතිවීම මගින් ලැව්ගිනි සඳහා බලපාන දේශගුණ දායකත්වය ශක්තිමත් වීම පෙන්වන බව උතුරු කැරොලිනා රාජ්‍ය විශ්ව විශ්වවිද්‍යාලයේ මහාචාර්ය රොබට් ෂෙලර් පවසා තිබේ.

අනෙක් අතට, ලැව්ගිනි නිසා නිකුත්වන හරිතාගාර වායු දේශගුණ වෙනස්වීම බරපතළ වීම සඳහා බලපායි. කැනඩාවේ මැයි මාසයේ ඇති වු ලැව්ගිනි නිසා විමෝචනය වූ හරිතාගාර වායු ප්‍රමාණය, පසුගිය වසර විස්ස තුළ මැයි මාසයක දී සාමාන්‍යයෙන් නිකුත්ව ඇති විමෝචනවල අගය මෙන් දෙගුණයක් පමණ වේ.

එසේම, දේශගුණ වෙනස් වීම නිසා අනාගතයේ දී ලැව්ගිනි වඩාත් සුලභව ඇතිවිය හැකි අතර, වඩාත් තීව්‍ර විය හැකි බව පුරෝකථනය කර ඇත. කෙසේ වෙතත් වර්ෂයෙන් වර්ෂය තත්ත්වය වෙනස් විය හැකිය. එසේම, දේශගුණ වෙනස්වීම වඩාත් බරපතළ වන තත්ත්වයක් තුළ ලැව්ගිනි අවදානම තවත් බරපතළ විය හැකිය.


සම්බන්ධ පුවත්

‘Nowhere is safe now’: wildfire smoke brings climate crisis home to Americans - Click here

Weather tracker: Canada wildfires rage in what could be worst season to date - Click here

Is climate change fuelling Canada's wildfires? - Click here

ප්ලාස්ටික් නිසා ඇතිවන ගංවතුරෙන් දිළිඳු ජනතාව අවදානමේ

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 491
විදුසර, 2023-05-31, පි. 2

ප්ලාස්ටික් අපද්‍රව්‍යවලින් ජල මාර්ගවල අවහිර වීමෙන් ලෝකය පුරා මිලියන 218ක පමණ පිරිසක් තීව්‍ර හා නිතර ඇතිවන ගංවතුරෙන් අවදානමකට ලක්වන බව පසුගියදා පළ වූ වාර්තාවකින් පෙන්වා දී තිබේ. මෙහි ඇති වැදගත්කම වන්නේ ඒ පිරිස දැඩි ලෙස දරිද්‍රතාවයෙන් පෙලෙන පිරිසක් වීමයි.

මේ වාර්තාව සකස් කිරීම සඳහා පාදක කරගෙන ඇත්තේ 2022 වර්ෂයේ දී ගංවතුර අවදානම හා දරිද්‍රතාවය පිළිබඳව සිදු කළ අධ්‍යයනයකි. ලෝකයේ රටවල් 188ක බිලියන 1.8ක පිරිසක් දැඩි ගංවතුර අවදානමකට ලක්වන බව එහි දක්වා තිබේ. ඒ දත්ත යොදාගනිමින්, ජලාපවහනය, ඝන අපද්‍රව්‍ය කළමනාකරණය මෙන්ම සනීපාරක්ෂක පහසුකම් ද ප්‍රමාණවත් නොවන අඩු හා මධ්‍ය ආදායම් රටවල ජනගහනය පිළිබඳව මේ නව වාර්තාවෙන් අවධානය යොමු කර ඇත. එසේම වැඩි ප්ලාස්ටික් අපද්‍රව්‍ය ප්‍රමාණයක් ඇති රටවල් පමණක් හා නාගරික පැල්පත් වාසීන් පිළිබඳව සලකා බලා තිබේ.

ඒ අනුව, ගංවතුර නිසා වැඩි අවදානමකට ලක්ව ඇති පිරිස් අතරින් හතරෙන් තුනක් පමණ පිරිසක් ජීවත් වන්නේ අග්නිදිග ආසියාවේ හා පැසිපික් කලාප‌යේය. එසේම වර්තමාන ප්‍රවණතාවය අනුව 2060 වන විට ප්ලාස්ටික් නිසා ඇතිවන පරිසර දූෂණය තුන් ගුණයකින් ඉහළ යා හැකි අතර, නාගරික පැල්පත්වාසීන් ප්‍රමාණය 2050 වන විට බිලියන තුනක් දක්වා ඉහළ යනු ඇතැයි පුරෝකථනය කර තිබේ. ඒ අනුව තීරණාත්මක පියවරක් නොගතහොත් ප්ලාස්ටික් පරිසර දූෂණය නිසා ඇති වන ගංවතුර අර්බුදය බරපතළ පාරිසරික හා සමාජයීය ගැටලුවක් විය හැකිය.

මූලාශ්‍රය - Global Impact of Plastics on Flooding, www.tearfund.org

2027ට පෙර උෂ්ණත්වය අංශක 1.5 සීමාව පනී?

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 491
විදුසර, 2023-05-31, පි. 2

ලෝකයේ උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 1.5 සීමාව ඉක්මවීම 2023 වර්ෂයත් 2027 වර්ෂයත් අතර දී පළමු වරට සිදුවීමට 66%ක පමණ අවස්ථාවක් ඇති බව විද්‍යාඥයන් විසින් පෙන්වා දී තිබේ. කෙසේ වෙතත් මේ සඳහා බලපාන හේතු අතර මානව ක්‍රියාකාරකම් නිසා සිදුවන ලෝකය උණුසුම් වීම මෙන්ම මේ වර්ෂය අවසානයේ දී ඇති විය හැකි එල් නිනෝ තත්ත්වය ද පවතී.

කාර්මිකකරණය නිසා ලෝකයේ විමෝචන විශාල වශයෙන් පිට වීමට පෙර කාලයේ, එනම් 1850-1900 අතර කාලයේ දී ලෝකයේ පැවැති සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයට වඩා අද වන විට උෂ්ණත්වය කෙතරම් ඉහළ ද යන්න මෙමගින් දැක්වේ. අද වන විට ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය, ඒ අගයට වඩා අංශක 1.1ක් පමණ ඉක්මවා ඇත. ලෝකයේ වාර්තා වී ඇති ඉහළ ම උෂ්ණත්වය වාර්තා වූ 2016 වර්ෂයේ පැවැති උෂ්ණත්වය ඊට වඩා අංශක 1.28කින් ඉහළ විය. එහෙත් ඉදිරි වර්ෂ හතරෙන් එකක දී ඒ වාර්තාව ඉක්මවිය හැකිය.

මෙසේ ඉදිඑරි වර්ෂයක දී මුල් වරට සෙල්සියස් අංශක 1.5 අගය පළමුවරට ඉක්මවීම තාවකාලික එකක් විය හැකි නමුත් සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය ඒ අගය ඉක්මවීම වැඩි ඈතක නොවන බව විද්‍යාඥයින්ගේ අදහස වේ. දේශගුණ වෙනස් වීමේ බරපතළ ප්‍රතිඵල වැළැක්වීමට නම්, ලෝකයේ උෂ්ණත්වය අංශක 1.5ක සීමාවේ හෝ 2 සීමාවේ තබා ගත යුතු බව පුළුල්ව පිළිගන්නා කරුණකි. එය පැරිස් දේශගුණ ගිවිසුමේ ද සඳහන් වෙයි.

මූලාශ්‍රය - WMO Global Annual to Decadal Climate Update (Target years: 2023-2027), www.wmo.int

සදාකාලික රසායනවල සමාජයීය පිරිවැය

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 490
විදුසර, 2023-05-17, පි. 2

‘සදාකාලික රසායන‘ (forever chemicals) යනුවෙන් හඳුන්වනු PFAS කාණ්ඩයේ රසායන ද්‍රව්‍ය නිසා ලෝක ආර්ථිකයට වාර්ෂිකව ඇති වන සමාජයීය පිරිවැය ඩොලර් ට‍්‍රිලියන 1.75ක් පමණ බව ගණනය කර තිබේ. වෙනත් ආකාරයකින් පවසන්නේ නම්, මේ රසායන ද්‍රව්‍ය කිලෝග‍්‍රෑම් එකක වෙළෙපොළ වටිනාකම ඩොලර් 20.75ක් තරම් වුවත්, එක් කිලෝග‍්‍රෑමයක සමාජමය පිරිවැය සමඟ වටිනාකම ඩොලර් 20,456.78ක් තරම් වේ.

ස්වීඩනයේ ක‍්‍රියාත්මක ChemSec නම් රාජ්‍ය නොවන සංවිධානය සකස් කර ඇති මේ වාර්තාව අනුව උක්ත සමාජමය පිරිවැය ගණනය කර ඇත්තේ අදාළ රසායන ද්‍රව්‍ය නිසා ඇතිවන පරිසර දූෂණය වැළැක්වීම හා පිළියම් යෙදීම, සෞඛ්‍යමය වියදම් ආදිය සලකා බැලීමෙනි. ඒ වියදම් කාණ්ඩ හතරකට බෙදා ඇති අතර, වැඩිම වියදමක් දැරීමට සිදුවන්නේ මේ රසායනික ද්‍රව්‍ය නිසා දූෂණය වන පස හා ජලය සඳහා ප‍්‍රතිකාර කිරීමටය. එසේම, සෞඛ්‍යමය පිරිවැය තුන්වන තැන ගනියි. මේවායින් ඇතිවන දූෂණය ජෛව නිරීක්ෂණය කිරීම සඳහා වැයවන වියදම සිව්වන තැන ගනී.

PFAS නමින් හඳුන්වන්නේ පර් සහ පොලිෆ්ලූරොඇක්ලයිල් (Per- and polyfluoroalkyl) නම් කාණ්ඩයේ රසායන ද්‍රව්‍ය වේ. මේ රසායන ද්‍රව්‍යවල දැකිය හැකි ලක්ෂණ නිසා ජලය හා තාපයට ඔරොත්තු දෙන භාණ්ඩ නිෂ්පාදනයේ දී යොදා ගැනේ. එවැනි රසායන ද්‍රව්‍ය 15000කට අධික ප‍්‍රමාණයක් භාවිතයේ ඇති අතර, ස්වාභාවිකව හායනයට ලක් නොවන නිසා මේවා සදාකාලික රසායන යනුවෙන් හඳුන්වනු ලැබේ.

මේ රසායන ද්‍රව්‍ය නිෂ්පාදනය කරන සමාගම්වල වාර්ෂික ලාබය ද විශාල නැත. එක් විශාලතම සමාගමකට ලැබෙන ලාබය ඩොලර් බිලියන 5කි. එහෙත් මේවායේ සමාජයීය පිරිවැය දැරීමට සිදුවන්නේ ඒ ඒ රටවල රජයේ බලධාරීන්ටය. මේ රසායන ද්‍රව්‍ය භාවිතය සම්බන්ධ සීමා පැනවීමට යම් යම් පියවර යෝජනා වී ඇත.

බ්‍රිතාන්‍යයේ අංක එකට සුළං බලය

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 490
විදුසර, 2023-05-17, පි. 2

ගෑස් ඉන්ධන මගින් බ්‍රිතාන්‍යයේ ජනනය කරන ලද විදුලියට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් සුළං බලයෙන් උත්පාදනය කිරීමට මේ වර්ෂයේ මුල් කාර්තුව තුළ හැකි වී ඇත. එවැනිනක් සිදුව ඇත්තේ පළමු වරටය. සූර්ය හා සුළං බලයෙන් ජනනය කර ඇති විදුලිය මුළු විදුලි උත්පාදනයෙන් 42%ක් තරම් වන අතර, ගෑස් හා ගල්අඟුරු මගින් ජනනය කළ ප්‍රමාණය 33%කි.

2035 වර්ෂය වන විට බ්‍රිතාන්‍යයේ විදුලි ජනනය ශුද්ධ ශුන්‍ය විමෝචන තත්ත්වයට පත් කිරීම සඳහා වූ ඉලක්කයක් ප්‍රකාශයට පත් කර තිබේ. මේ නිසා පුනර්ජනනය කළ හැකි පිරිසිදු විදුලි ප්‍රභව වර්ධනය වීම වැදගත් වේ. කෙසේ වෙතත් එරට බලශක්ති අවශ්‍යතාවයෙන් විදුලිය දායක වන්නේ 18%ක් තරම් ප්‍රමාණයකටය. නිවාස උණුසුම් කිරීම, නිෂ්පාදන කටයුතු හා ප්‍රවාහනය වැනි අංශ ගණනාවක් සඳහා මේ වන විට විදුලිය දායක නොවේ. ඒ වෙනුවට ඒ අංශවල ද විදුලි භාවිතය ප්‍රවර්ධනය කරන අතර, එවැනි තත්ත්වයක් තුළ පුනර්ජනනය කළ හැකි විදුලි ප්‍රභව වර්ධනය වීම වැදගත්ය.

සැලසුම් කර ඇති එවැනි හරිත විදුලි ව්‍යාපෘති විශාල ප්‍රමාණයක් ජාතික ජාලකයට සම්බන්ධ කිරීමට ඇති ගැටලු නිසා ඇණහිට ඇති බව පසුගියදා වාර්තා විය. ඇතැම් සුළං හා සූර්ය ව්‍යාපෘති වසර දහය පහළොව වැනි කාලයක් තිස්සේ ක්‍රියාත්මක කළ නොහැකිව ඇත්තේ ජාතික ජාලයේ ධාරිතාව නොමැති නිසාය. මේ තත්ත්වය බොහෝ රටවල දැකිය හැකි කරුණකි.

රටවල් රැසක වාර්තාගත උෂ්ණත්වයක්

ජගත් පරිසර පුවත්

පරිසර පුවත් 489
විදුසර 202.05.03, පි. 2

ගත වූ අප්‍රේල් මාසයේ දී ලෝකයේ රටවල් රැසකින් ඉහළ උෂ්ණත්ව අගයයන් වාර්තා වී තිබේ. ඒ අතර යුරෝපීය හා ආසියාන රටවල් ගණනාවක්ම වේ.

අප්‍රේල් මාසයක දී ස්පාඤ්ඤයේ වාර්තා වූ ඉහළම උෂ්ණත්වය පසුගිය අප්‍රෙල් මස 27 වන දින වාර්තා වී ඇත. එය සෙල්සියස් අංශක 38.8කි. එසේම ඊට පෙර ගත වූ දින කීපයක කාලය තුළ තාප ප්‍රවාහයක් එරට තුළ දැකිය හැකි වූ අතර, සාමාන්‍යයෙන් අප්‍රේල් මාසයක දී එරට පවත්නා උෂ්ණත්වයට වඩා අංශක 10-15ක් පමණ තරම් ඉහළ උෂ්ණත්වයක් වාර්තා වී තිබේ. අප්‍රිකාව දෙසින් හමා එන උණුසුම් වාතය මෙන්ම සෙමින් වෙනස්වන කාලගුණ තත්ත්වයක් පැවතීම මීට බල පෑ හේතු අතර විය. මෙය සාමාන්‍ය තත්ත්වයක් නොවන බව විද්‍යාඥයන්ගේ අදහසයි.

මේ අතර ආසියා කලාපයේ රටවල් ගණනාවකින් ද මෑත සති කිහිපය තුළ අධික උෂ්ණත්වයක් වාර්තා වී තිබේ. තායිලන්තය, මියන්මාරය, ලාඕසය, වියට්නාමය, පිලිපීනය හා චීනය වැනි අග්නිදිග ආසියානු රටවල් ගණනාවක් මේ අතර වේ. මේ රටවල ඇතැම් ප්‍රදේශවලින් වාර්තා වූ සමහර උෂ්ණත්ව අගයයන් වාර්තාගත අගයයන් අතර වේ. මේ අතර, දකුණු ආසියාවෙන් ද ඉහළඋෂ්ණත්ව අගයයන් වාර්තා විය. බංගලාදේශයේ ධකා අගනුවරින් වාර්තා වූ සෙල්සියල් අංශක 40ක උෂ්ණත්වය වසර 58කට පසුව ඒ නගරයෙන් වාර්තා වු ඉහළම උෂ්ණත්වයයි. අප්‍රේල් මාසයේ මුල් භාග‌යේ දී ඉන්දියාවේ ඇති වූ තාප ප්‍රවාහ තත්ත්ව නිසා මරණ පවා වාර්තා විය.

මේ වන විට ඇති වෙමින් පවත්නා එල් නිනෝ තත්ත්වය අපේක්ෂිත මට්ටමින් ඇති වුවහොත් එළැඹෙන 2024 වර්ෂය උෂ්ණත්වය අතින් වාර්තාගත වර්ෂය විය හැකි බව මේ වන විට අනතුරු හඟවා තිබේ. ඒ අනුව කුණාටු, ලැවි ගිනි හා ගංවතුර තත්ත්ව වැනි ආපදා ද වැඩි ප්‍රමාණයක් ද ඇති විය හැකිය. මේ තත්ත්වය ජනතාවගේ ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව ඉක්මවා යන්නක් විය හැකිය.

නාගරික වනජීවීන් හඳුනාගැනීම

ජගත් පරිසර පුවත්

පරිසර පුවත් 489
විදුසර 2023-05-03, පි.2

පසුගිය සති අන්තයේ දී නගරවල ජීවත් වන වනජීවීන් පිළිබඳ නිරීක්ෂණය කරන තරඟයක් පවත්වන නගර රැසක් ආශ්‍රිතව පවත්වන ලදි. එහි අරමුණ වන්නේ ඒ ඒ නගරවලින් වැඩිම වනජීවීන් ප්‍රමාණයක් නිරීක්ෂණය කිරීමයි. මෙහි දී තමන්ගේ නාගරික ප්‍රදේශයෙන් නිරීක්ෂණය කරනු ලබන වනජීවීන්ගේ ඡායාරූප iNaturalist.org වෙබ් අඩවියට එක් කිරීමෙන් දුර්ලභ වනජීවීන් හඳුනාගැනීම සිදු කෙරේ. මෙය ප්‍රජා විද්‍යාත්මක ක්‍රියාවලියකි.

නගර සොබාදහම අභියෝගය (The City Nature Challenge) නමින් 2016 වර්ෂයේ දී ආරම්භ වූ මේ ක්‍රියාවලිය මුලින්ම ලොස් ඇන්ජලීස් හා සැන් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ නගරවල ජෛව විවිධත්වය නිරීක්ෂණය කිරීමක් විය. දැන් මෙය ජගත් මට්ටමින් ක්‍රියාත්මක වේ. පසුගිය වර්ෂයේ දී ලෝකය පුරා 67000න් පමණ නිරීක්ෂකයන් පිරිසක් විසින් සිදුකරන ලද නිරීක්ෂණ මිලියන 1.7ක් පමණ ප්‍රමාණයක් මගින් වනජීවී විශේෂ 50000ක් පමණ හඳුනාගැනීමට හැකි වී තිබේ. ඒ වර්ෂයේ දී වැඩිම නිරීක්ෂණය ප්‍රමාණය ලැබී ඇත්තේ බෙලීවියාවේ ලා පාස් නගරයෙන් වන අතර, දෙවන තැන ලැබුනේ දකුණු අප්‍රිකාවේ කේප්ටවුන් නගරයටය.

පසුගිය සති අන්තයේ දී සිදුකරනු ලබන නිරීක්ෂණවලින් පසුව ජයග්‍රාහකයා නම් කිරීමට නියමිතය. මෙය වැදගත් වන්නේ නාගරික පරිසරයේ ජීවත්වන බව නොසිතන වනජීවීන් පවා මේ මගින් හඳුනාගැනීමට අවස්ථාව ලැබීම නිසාය. මේ ඇතැම් ජීවින් දුරල්භ ජීවීන්ය. ඒ අනුව මෙය දැනුම්වත් කිරීමේ ක්‍රියාවලියක් ලෙස ද වැදගත් වේ.

නැව්වල හැපී මියයන තල්මසුන් බේරාගත හැකිද?

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 488
විදුසර, 2023-04-19, පි. 2

මහ සාගරයේ ගමන් ගන්නා නෞකාවල හැපීමෙන් මරණයට පත්වන තල්මසුන් ගණන වාර්ෂිකව දහස් ගණනක් විය හැකිය. මේ ගැටීම් ඇතැම් විට සිදුවන්නේ සාගර ආරක්ෂිත ප්‍රදේශවලය. වාණිජ වශයෙන් සිදුකරන තල්මහ දඩයම බොහෝ දුරට සීමා වීමෙන් පසුව තල්මනුස්ට ඇති වී ඇති බරපතළම තර්ජනයවන්නේ මේ සාගරයේ නාවුක ගමනාගමනයේ වර්ධනයයි. 1992 හා 2012 අතර කාලයේ දී ලෝකයේ නෞකා ප්‍රමාණය සිව් ගුණයකින් ඉහළ ගොස් තිබේ. ඒ වැඩි වශයෙන් ආසියානු කලාපයේ වුවත් ලෝකය පුරාම පාහේ එය සිදුව ඇත.

නැව්වල නිසා එසැණින් මරණයට පත් නොවුව ද මේ සතුන් මරණයට පත් වීම කාලය පිළිබඳ ගැටලුවක් පමණක් බව විද්‍යාඥයන්ගේ අදහස වේ. ඇතැම් ශරීර අවයවවලට හානි වීම නිසා මේ සතුන්ට පිහිනීම නිසි ආකාරයෙන් සිදුකිරීම අපහසු විය හැකිය.

මේ ගැටුම් හා මරණ අවම කිරීම සඳහා ඉදිරිපත්ව ඇති විසඳුම් දෙකකි. ඉන් එකක් වන්නේ තල්මහ වාසය කරන සාගර ප්‍රදේශවලින් ඈත්වන ලෙස නාවුක ගමන් මාර්ග නැවත සකස් කිරීමයි. මෙය බොහෝ සේ ඵලදායී විය හැකි වුවත් එය සිදුවන්නේ අඩු වශයෙනි. අනෙක් ක්‍රමය වන්නේ නැව් සඳහා වේග සීමාවන් පැණවීම වන අතර එය පරිමාණය හා බලපැවැත්වීම අනුව විවිධ විය හැකිය. කෙසේ වෙතත් මේ සඳහා නව තාක්ෂණය යොදාගත හැකි පද්ධති නිර්මාණය කිරීම සඳහා දැන් දරන් පර්යේෂකයන් උනන්දු වෙමින් තිබේ.

හරිතාගාර වායු 2022 දී සීග්‍රයෙන් වැඩිවෙලා

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 488

විදුසර, 2023-04-19, පි. 2

ඇමරිකාවේ ජාතික සාගරික හා වායුගෝලීය පරිපාලනය (NOAA) පෙන්වා දෙන ආකාරයට ගත වූ 2022 වර්ෂයේ දී ලෝකයේ හරිතාගාර වායු විමෝචන ඉහළ ගොස් තිබේ. කාබන් ඩයොක්සයිඩ්, මීතේන් හා නයිට්‍රස් ඔක්සයිඩ් යන ප්‍රධාන හරිතාගාර වායු තුනම මෙසේ ඉහළ ගොස් තිබේ.

වායුගෝලයේ පවත්නා කාබන් ඩයොක්සයිඩ් මට්ටම 2022 වර්ෂයේ දී මිලියනයකට කොටස් (ppm) 2.13කින් ඉහළ ගිය අතර, වර්ෂයේ පැවති සාමාන්‍ය අගය 417.06කට ළඟා විය. මේ වායුව මැනීම ආරම්භ වූ වසර 65ක කාලය ඇතුළත, මේ වායුවේ සාන්ද්‍රණය වර්ෂයක් තුළ මිලියනයකට කොටස් දෙකකට අධික ප්‍රමාණයකින් ඉහළ ගියේ පිටපිටම 11 වැනි වර්ෂයටය. එසේම අද වායුගෝලයේ පවත්නා කාබන් ඩයොක්සයිඩ් වායු සාන්ද්‍රණය, පූර්ව කාර්මික අවධියේ පැවති සාන්ද්‍රණයට වඩා 50%කින් පමණ ඉහළය.

2022 වර්ෂයේ දී මීතේන් වායුවේ සාන්ද්‍රණය බිලියනයකට කොටස් 14කින් ඉහළ ගිය අතර, වර්ෂයේ පැවති සාමාන්‍ය අගය 1911.9ක් දක්වා ඉහළ ගියේය. මීතේන් මැනීම ආරම්භ වූ 1983 වර්ෂයෙන් අනතුරුව, වාර්තා වී ඇති සාන්ද්‍රණයේ වාර්ෂික වර්ධනය අතින් සිව්වැනි ඉහළම අගය 2022 වර්ෂයට හිමි වේ. පූර්ව කාර්මික අවධියේ වායුගෝලයේ පැවති මීතේන් මට්ටමට වඩා අද වායුගෝල‌යේ ඇති මීතේන් මට්ටම දෙකහමාර ගුණයකින් ඉහළය. අප දන්නා පරිදි කාබන් ඩයොක්සයිඩ් තරම් සුලබ නොවූවත්, මීතේන් වායුවේ හරිතාගාර ආචරණ විභවය ඉහළය.

නයිට්‍රස් ඔක්සයිඩ් වායුව පසුගිය වර්ෂයේ දී බිලියනයකට කොටස් 1.24කින් ඉහළ ගිය අතර 2022 දී පැවති සාමාන්‍ය මට්ටම බිලියනයකට කොටස් 335.7ක් විය. 2022 දී ඇති වූ වර්ධනය ප්‍රමාණය අනුව දෙවැනි වූයේ 2020 හා 2021ට පමණක් වේ. මෙය පූර්ව කාර්මික අවධියේ පැවති සාන්ද්‍රණයට වඩා 24%ක වර්ධනයකි.

දඩයම් සිහිවටන බි‍්‍රතාන්‍යට ගෙන ඒම තහනම් වේ

ජගත් පරිසර පුවත්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

Blog පමණක් පළවූවකි.

වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති සතුන් දඩයම් කර ඒ දඩයම පිළිබඳ සිහිවටන (යමබඑසබට එරදචයසැි* තම රටට ගෙන යෑම ධනවත් රටවල වැසියන් විනෝදය සඳහා සිදුකරන කාර්යයකි. මේ දඩයමට වැඩි වශයෙන් ලක්වන්නේ අලින්, සිංහයන්, ජිරාෆ් වැනි විශාල ක්ෂීරපායි සතුන්ය. මේ දඩයම මෙන්ම දඩයම් සිහිවටන පිළිබඳව ද විරෝධයක් සත්ත්ව අහිංසාව හා පරිසර ක‍්‍රියාකාරීන් වෙතින් කලක් තිස්සේ ඉදිරිපත්ව තිබූ අතර, ඊට ප‍්‍රකට පුද්ගලයන්ගේ සහාය ද ලැබිණි. මේ පිළිබඳව වසර ගණනක් තිස්සේ ඇදී ගිය විවාදයක් පැවැතිණි. 

පසුගියදා බි‍්‍රතාන්‍යයේ මූලික සම්මතය ලැබුණු නීතියක් අනුව එවැනි සතුන්ගේ ශරීර කොටස් දඩයම් සිහිවටන ලෙස එරටට ගෙන ඒම තහනම් වනු ඇත. එරට පාලක පක්ෂයේ 2019 මැතිවරණ ප‍්‍රකාශනයේ එක් පොරොන්දුවක් ද වූ මේ දඩයම් සිහිවටන තහනම් කිරීම මෙවර පුද්ගලික මන්ත‍්‍රී යෝජනාවක් ලෙස ගෙන එන ල අතර ඊට පුළුල් සහායක් ලැබී ඇත. පාර්ලිමේන්තුවෙන් සම්මත වූ මේ යෝජනා දැන් සාමි මන්ත‍්‍රී මණ්ඩලයේ දී සම්මත විය යුතුය.

කෙසේ වෙතත්, මේ දඩයම් කිරීම් අදාළ රටවල යම් පාලනයක් ඇතිව සිදුකරන්නකි. එසේම දඩයම්කරුවන් දඩයම සඳහා ගෙවනු ලබන විශාල මුදල දියුණු වන රටවල් වන ඒ රටවල සැලකිය යුතු ආදායමකි. ඒ ආදායම්නිසා ඒ රටවල වැසියන් අතින් සිදුවන දඩයම අඩුවන අතර එය සංරක්ෂණ සඳහා වැදගත් බව ඒ රටවල පිරිස් මෙන්ම විද්‍යාඥයන් විසින් ද පෙන්වා දී තිබේ.

මහ මුහුද පිළිබඳ ගිවිසුමකට එළැඹේ

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 487
විදුසර, 2023-04-05, පි. 2

වසර ගණනාවක් තිස්සේ පැවති සාකච්ඡුාවලින් පසුව ලෝකයේ සාගර ආරක්ෂා කිරීමට හේතුවන ගිවිසුමක් සකසා අවසන් කරගැනීමට නිව්යෝක් නගරයේ එක්සත් ජාතීන්ගේ මුලස්ථානයේ දී මේ මස මුල දී පැවති සාකච්ඡුාවක දී හැකි වී තිබේ. මහ මුහුද ගිවිසුම (්‍යසටය ීැ්ි ඔරු්එහ* නම් මේ එකඟතාවය යටතේ ලෝකයේ සාගර ප‍්‍රදේශවලින් 30%ක් ආරක්ෂිත ප‍්‍රදේශ ලෙස නම් කිරීමට නියමිතය. ඉදිරියේ දී මේ ගිවිසුම විධිමත් ලෙස සම්මත කර අත්සැන් තැබීමට නියමිතය.

මේ සාගර ප‍්‍රදේශ අදාළ වන්නේ ජාත්‍යන්තර මුහුදටය. එනම් ලෝකයේ ඕනෑම රටකට මසුන් ඇලිලීමට අවසර ඇති, නාවුක ගමන් කළ හැකි හා පර්යේෂණ කළ හැකි මහ මුහුද සාගරයයි. මේ දක්වා මේ සාගරයෙන් ආරක්ෂිත තත්ත්වයට ලක්ව ඇත්තේ 1.2%ක් පමණකි. එහෙත්, පසුගිය වර්ෂයේ දී ලෝක ජෛව විවිධත්ව සම්මුතිය මගින් ඇතිකරගත් එකඟතාවය අනුව ලෝකයේ සාගරවලින් 30%ක් ආරක්ෂා කිරීමේ ඉලක්කය අත්පත් කරගැනීමට මේ නව ගිවිසුම ද සහාය වනු ඇත. මේ ආරක්ෂාව සමඟ මසුන් ඇල්ලීම පිළිබඳ සීමා පැනවෙනු ඇති අතර නාවුක ගමන් මාර්ග ද සීමා විය හැකිය. සාගර ආරක්ෂාව වැදගත් වන්නේ සාගර ජීවීන් ජෛව විවිධත්වයෙන් අප තවමත් දන්නේ අඩු ප‍්‍රමාණයක් පමණක් වීම නිසා මෙන්ම මේ දක්වා ඇගැයීම් කර ඇති සාගර ජීවීන් අතරින් 10% ක් පමණ වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව තිබීම නිසාය.

ලෝකය බරපතළ ජල අර්බුදයක් අභියස!

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 487
විදුසර, 2023-04-05, පි. 2

මේ දශකය අවසන් වන විට ලෝකයේ මිරිදිය සඳහා ඇති ඉල්ලූම සැපයුමට වඩා 40%ක් පමණ ඉහළ වනු ඇතැයි ජලය පිළිබඳ වාර්තාවක් පෙන්වා දෙයි. ජල ආර්ථිකය පිළිබඳ ගෝලීය කොමිසම (GCEW) මගින් ප‍්‍රකාශයට පත් කර ඇති ‘රළ ආපසු හැරවීම’ (Turning the Tide) නම් මේ වාර්තාව ජල සම්පත පත්ව ඇති අර්බුදය පිළිබඳව සලකා බලන්නේ ඒ ඒ රටවල්වලට ජලය කෙතරම් වැදගත් සම්පතක් වන්නේ ද යන්න දක්වමිනි. ඒ අනුව ලෝකය ඉතා බරපතළ ජල අර්බුදයකට මුහුණ දී ඇත.

ලෝකයේ ජල සම්පතට ඇති වී තිබෙන ප‍්‍රධානතම බලපෑම් වන්නේ අධි භාවිතය, ජල ¥ෂණය හා දේශගුණ අර්බුදයයි. ඇතැම් රටවල් දැනටමත් තම රටේ ඇති ජල සම්පතට වඩා වැඩි ප‍්‍රමාණයක් භාවිත කරයි. එමෙන්ම ජලය බෙදාගැනීම පිළිබඳව ද ගැටලූ පවතී.

ඇතිවිය හැකි ජල අර්බුදය විසදීම සඳහා මේ වාර්තාවේ දැක්වෙන නිර්දේශ කීපයක් තිබේ. ජලය ගෝලීය පොදු සම්පතක් ලෙස සලකා කටයුතු කළ යුතු අතර, එය සාමූහිකව ආරක්ෂා කළ යුතුය යන්න ඉන් එකකි. ජලය උදෙසා බොහෝ රටවල් සිය අසල්වැසි රටවල් මත යැපෙන අතර ජලය සාධාරණ ලෙස රටවල් අතර බෙදාගැනීමට කටයුතු කළ යුතුය. ජලය සඳහා අඩු මිලක් දීම නැවැත්විය යුතු අතර ජලයේ පිරිවැය සලකා නියම මිල නිරූපණය විය යුතුය. එසේම අධික ලෙස ජලය උකහාගැනීම හා අධි භාවිතය සඳහා හේතුවන, විවිධ රටවල ක‍්‍රියාත්මක කෘෂි හා ජල සහනාධාර නැවැත්වීම සඳහා ද කටයුතු කළ යුතුය. එසේම ජලය භාවිත කිරීමේ දී අපතේ යන ලෙස සිදුකරන පිළිවෙත් නැවැත්වීම සඳහා සියලූ ආකාරයේ කර්මාන්ත විසින් කටයුතු කළ යුතු වේ. තව ද අඩු හා මධ්‍ය ආදායම් ඇති රටවල ජල ප‍්‍රවේශය හා තිරසර බව ළඟාකරගැනීම සඳහා වන අයෝජන සඳහා සුදුසු ජලය පිළිබඳ හවුල්කාරිත්වයන් ඇතිකර ගනිමින් සහාය වීම ද වැදගත් කරුණකි.

මේ වාර්තාව නිකුත් වන්නේ මේ සතියේ නිව්යෝක නගරයේ දී පැවැත්වෙන එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ ජල සමුළුව ආසන්නයේ දී වීම වැදගත් කරුණකි.

මූලාශ‍්‍රය - Turning the Tide: A Call to Collective Action, www.watercommission.org

කාබන් විමෝචන ප්‍රමාණයේ අඩුවීමක්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 486
විදුසර, 2023-03-22, පි. 2

ලෝකයේ නිකුත් වන කාබන් ඩයොක්සයිඩ් වායු විමෝචන ප්‍රමාණය අඛණ්ඩව වර්ධනය වන නමුත්, එම ප්‍රමාණය ස්ථාවර තත්ත්වයකට ලඟාවන ලකුණු දැකිය හැකි බව ජාත්‍යන්තර බලශක්ති ඒජන්සිය (IEA) නිකුත් කළ වාර්තාවකින් පෙන්වා දී තිබේ. ඒ වාර්තාවට අනුව 2022 වර්ෂයේ දී බලශක්ති උත්පාදන අංශයෙන් නිකුත් වී ඇති කාබන් ඩයොක්සයිඩ් ප්‍රමාණය වර්ධනය වී ඇත්තේ 0.9%කිනි. හරිතාගාර වායු විමෝචනවල ප්‍රධානම මූලාශ්‍රය වන්නේ බලශක්ති උත්පාදනයේ සිදු වන විමෝචන වේ.

2021 වර්ෂයේ දී ඊට පෙර වර්ෂයට වඩා 6%ක වර්ධනයක් දැකිය හැකි වූ අතර, ඊට හේතුව කොවිඩ් 19 අර්බුදයෙන් පසුව ඇති වූ ආර්ථික වර්ධනය විය. එහෙත්, 2022 වර්ෂයේ දී මේ වර්ධනය අඩු වීමට හේතුව වූයේ පුනර්ජනනය කරන ලද බලශක්තිය භාවිතයේ සිදු වූ වර්ධනය හා පිරිසිදු බලශක්තිය භාවිතයේ ඇති වූ වර්ධනය බව ද දක්වා තිබේ. යුක්රේනයේ අර්බුදයත් සමඟ ගල් අඟුරු භාවිතය වේගයෙන් ඉහළ යනු ඇතැයි සිතුව ද එය ඒ තරම් අධික ලෙස වර්ධනය වී නැත.

කෙසේ වෙතත් පැරිස් ගිවිසුම පරිදි ඇතිකරගත් ඉලක්කය වන ලෝකයේ උෂ්ණත්ව වර්ධනය සෙල්සියස් අංශක 1.5 සීමාවේ රඳවා ගැනීමට නම්, මේ දශකය තුළ විමෝචන ප්‍රමාණය අඩක් කළ යුතුය. ඒ සඳහා වාර්ෂිකව විමෝචන ප්‍රමාණය 7%කින් පමණ අඩු විය යුතුවේ.

ප්ලාස්ටික් නිසා සාගර පක්ෂීන්ට වැළඳෙන රෝගයක්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 486
විදුසර, 2023-03-22, පි. 2

ප්ලාස්ටික් නිසාම සාගර පක්ෂීන්ට වැළඳෙන රෝගයක් පිළිබඳ කරුණු අනාවරණය කරගැනීමට විද්‍යාඥයෝ පිරිසක් සමත්වෙති. ‘ප්ලාස්ටිකෝසිස්’ (plasticosis) නමින් හඳුන්වා ඇති ෆ්‍රයිබ්‍රෝසියා තත්ත්වයක් වන රෝගයේ දී පක්ෂීන්ගේ ශරීරගත වන අපද්‍රව්‍ය නිසා ඔවුන්ගේ ආහාර මාර්ගයේ සීරීම් ඇති වී හානි සිදු වේ. එසේම වැඩි ප්ලාස්ටික් ප්‍රමාණයක් ශරීර ගත වීමේ දී මේ බලපෑම වැඩි බව සොයාගෙන තිබේ.

මෙසේ ශරීරගත වන ප්ලාස්ටික් නිසා ආහාර මාර්ගයේ ඇති වන ප්‍රදාහ තත්ත්වයෙන් ඒ පටක විකෘති වී, ආහාර දිරවීමට, වර්ධනයට හා පැවැත්මට බලපාන බව දක්නා තිබේ. එමගින් පක්ෂීන්ගේ පූර්වාමාශයේ නාලාකාර ග්‍රන්ථි ක්‍රමයෙන් බිඳ වැටීම සිදුවිය හැකිය. පක්ෂීන් රෝග ඇති වීමට මෙන්ම පරපෝෂිතයන්ට ලක් වීම ද මේ නිසා ඉහළ යා හැකිය.

මේ තත්ත්වය පක්ෂීන්ගේ ආහාර මාර්ගයේ ස්වාභාවිකව හමුවන ද්‍රව්‍යවලින් ඇති නොවන අතර, එය ප්ලාස්ටික්වලින් ඇති වන බව මේ පර්යේෂකයන්ගේ නිගමනයයි. මෙය අනෙක් පක්ෂීන්ට ද වැළඳීමට ඉඩ ඇති බව ද ඔවුන් පෙන්වා දී තිබේ. ස්වාභාවික පරිසරයේ වාසය කරන සන්ය ප්ලාස්ටික් මගින් ඇති වන ෆය්‍රබ්‍රෝසියා තත්ත්වයක් පිළිබඳව පළමු අනාවරණය මෙය වේ.

මූලාශ්‍රය - Journal of Hazardous Materials, DOI: 10.1016/j.jhazmat.2023.131090

සබැඳිය - https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36867907/

දැව උඳුන්වල හානි බ්‍රිතාන්‍යයේ අවධානයට

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 485
විදුසර, 2023-03-08, පි. 2

පසුගිය කාලයේ දි විදුලි බලයේ හා ගෑස් මිල ඉහළ යෑමත් සමඟ බ්‍රිතාන්‍යයේ නිවාස උණුසුම් කිරීම සඳහා දැව උඳුන් භාවිත කිරීම ප්‍රචලිත විය. මේ උඳුන් නිසා ලබෙන සුවිශේෂ පෙනුම ආදි කරුණු ද ඒවා ප්‍රවර්ධනය සඳහා හේතු වී ඇත. කෙසේ වෙතත් මේ නිසා සැලකිය යුතු වායු දූෂණයක් ඇති විය හැකි බැවින් බලධාරීන්ගේ අවධානය ඒ සම්බන්ධව යොමු වී තිබේ. විශේෂයෙන් දැව දහනයේ දී නිකුත් වන PM2.5 කාණ්ඩයේ අංශුමය ද්‍රව්‍ය නිසා ඇති විය හැකි සෞඛ්‍ය බලපෑම මේ අතර වේ. විශේෂයෙන් දුම පාලනය කළ ප්‍රදේශ සහිත නාගරික ප්‍රදේශවල මේ උඳුන් භාවිත කිරීම දඩ නියම විය හැකි කරුණකි. නිදසුනක් ලෙස ගතහොත් ලන්ඩනයේ ඉහත කාණ්ඩයේ වායු දූෂකවලින් 31%ක් පමණ පැමිණෙන්නේ දැව දහනය කිරීමෙන් බව හෙළි වී ඇත.

මේ නිසා එරට දේශපාලන නායකත්වය ද මේ උඳුන් භාවිතය යලි සලකා බැලිය යුතු බව පෙන්වා දී තිබේ. මෑත දී එරට රජය විසින් යෝජනා කර ඇති සැලසුමක් අනුව දැව උදුන් තහනම් කිරීම වෙනුවට උඳුන් භාවිත කරන්නවුන් දැනුවත් කිරීමට යෝජනා කර තිබේ. එහෙත් හරිත පක්ෂය හා වෙනත් කණ්ඩායම් පවසන්නේ දැව භාවිත කරන උඳුන් තහනම් කළ යුතු වබවයි. එසේම දැව උඳුන් වෙනුවට විකල්ප යොදාගැනීම සම්බන්ධව ද සාකච්ඡාවක් ඇති වී තිබේ. දැවෙන ගින්නක පෙනුම ඇති එහෙත් විදුලියෙන් තාපය ජනනය කරන උඳුන් මේ අතරින් එක් විකල්පයකි.

ෆුකුෂිමා බලාගාරයේ අපජලය නිදහස් කිරීම

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 485
විදුසර, 2023-03-08, පි. 2

2011 වර්ෂයේ දී ඇති වූ භූමිකම්පාවෙන් හානියට පත් ජපානයේ ෆුකුෂිමා න්‍යෂ්ටික බලාගාරයේ එකතු වී ඇති විකිරණ සහිත වූ අපජලය ටොන් මිලියනයක් ප්‍රතිකර්මයට ලක් කර මේ වර්ෂය අවසානයේ දී පමණ මුදා හැරීමට එරට සූදානම් වෙයි. මේ අපජලය ප්‍රතිකාර කර විකිරණශීලි ද්‍රව්‍ය ප්‍රමාණය බොහෝ දුරට අඩු කර ඇති අතර ජලයෙන් වෙන් කිරීම අපහසු වන විකිරණශීලි ට්‍රිටියම් යම් ප්‍රමාණයක් එහි ඇතුළත් වෙ.

1980 දශකයේ දී සිදු වූ චර්නොබිල් න්‍යෂ්ටික අනතුරෙන් පසු ඇති වූ බරපතළම න්‍යෂ්ටික අනතුර වන්නේ ෆුකුෂිමා අනතුරයි. මේ නිසා හානි වූ ප්‍රතික්‍රියාකරක සිසිල් කිරීම සඳහා යොදාගත් ජලය ටොන් මිලියන 1.3ක් පමණ මේ දක්වා ඒ ප්‍රදේශයේම ඇති විශාල ටැංකි දහසක පමණ තැන්පත් කර තිබේ. ‌ඉඩකතඩ සීමා වීම නිසා මේ අපජලයෙන් කොටසත් මුදාහැරීම අවශ්‍ය බව කලකට පෙර පෙන්වා දී ඇත.

මේ පිළිබඳව ප්‍රදේශයේ ධීවරයින් මෙන්ම අවට රටවල් ද විරෝධය පළ කර තිබේ. එහෙත් ජපාන රජය හා අදාළ සමාගම පවසන්නේ නිදහස් කරන අපජලය නිසා ඇති විය හැකි බලපෑම අවම බවයි. මුහුදු ජලයෙන් මේ අප ජලය තනුක වීම සඳහා අවස්ථාව ලබා දෙමින් අපජලය නිදහස් කරනු ලබන්නේ ටිකින් ටික බව ප්‍රකාශ වී ඇත. ෆුකුෂිමා අපජලය සාගරයට නිකුත් කරන අවස්ථාව වන විට ඒවායේ ට්‍රිටියම් ප්‍රමාණය ආරක්ෂිත යැයි සම්මත ප්‍රමාණයට වඩා බෙහෙවින් අඩු වනු ඇත. අන්තර්ජාතික න්‍යෂ්ටික බලශක්ති අධිකාරිය (IAEA) පවසා ඇත්තේ, ලෝකයේ වෙනත් න්‍යෂ්ටික බලාගාරවල ද අපජලය නිදහස් කිරීමේ දී මෙවැනි පියවරක් ගන්නා බවය.

ඇන්ටාක්ටිකාවේ සාගර අයිස් අවම මට්ටමක

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 484
විදුසර, 2023-02-22, පි. 2

අන්ටාක්ටික් මහාද්වීපය අවට සාගරයේ පාවෙන අයිස්වලින් වැසී ඇති ප්‍රදේශය මෙතෙක් වාර්තාගත අවම මට්ටමට ළඟා වී ඇති බබව පසුගිය දා වාර්තා විය. ඇමරිකාවේ ජාතික හිම හා අයිස් දත්ත මධ්‍යස්ථානයට (NSIDC) අනුව ඇන්ටාක්ටික් සාගර අයිස් ප්‍රමාණය පසුගිය පෙබරවාරි 13 දින වර්ග කිලෝමීටර් මිලියන 1.91 දක්වා පහත වැටී ඇත. 2022 වර්ෂයේ වාර්තා වූ මෙතෙක් පැවැති අවම අගය වූයේ වර්ග කිලෝමීටර් 1.92කි. එසේම දක්ෂිණාර්ධගෝලයේ ග්‍රීෂ්ම ඍතුවේ සිදුවන අයිස් දියැවීම තවමත් අවසන්ව නැති බැවින් මේ ප්‍රමාණය තවත් අඩු විය හැකිය.

1979 වර්ෂයේ සිට මේ ප්‍රදේශයේ සාගර අයිස් ප්‍රමාණය පිළිබඳ වාර්තා තිබේ. ග්‍රීෂ්ම ඍතුවේ දියැවී යන මේ අයිස්, සරත් ඍතුවේදී නැවතත් වර්ධනය වේ. කෙසේ වෙතත්, මේ ප්‍රදේශයේ අයිස් ආවරණයේ විශාල විචල්‍යතාවයක් කලින් කලට දැකිය හැකි වූ බැවින් එය මිහිතලය උණුසුම් වීමේ බලපෑමට සම්බන්ධ කිරීම මෙතෙක් අපහසු විය (සංසන්දනාත්මකව ගත් විට ඇක්ටික් ප්‍රදේශයේ අයිස් දියැවීමේ කැපීපෙනන අඩුවීමක් කලක් තිස්සේ පවතී). කෙසේ වෙතත් පසුගිය හය වර්ෂයක පමණ කාලයේ ඇන්ටාක්ටික් සාගර පදේශයේ දැකිය හැකි සාගර අයිස් ප්‍රමාණයේ අඩු වීම, සාගර උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම හා දේශගුණ අර්බුදයේ තරම ඇන්ටාක්ටිකාවෙන් ද පෙනෙන බවට සාධකයකි. මෙවැනි ආන්තික තත්ත්වයක් එහි මෙතෙක් සිදු වී නොමැති බව විද්‍යාඥයින්ගේ අදහසයි.

මේ මුහුදු අයිස් මගින් ග්ලැසියර හා අයිත් තට්ටු දිය වීම පාලනය කරයි. මේ අයිස් දියවීම සමඟ සාගර රළවලට ග්ලැසියර හා අයිත් තට්ටු නිරාවරණය වීම ඉහළ ගොස් ඒවා බිඳවැටීම හා අයිස් දියැවීම වේගවත් වේ.

වන විනාශයේ සමාගම් සතු වගකීම නොසලකා හැරලා ද?

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 484
විදුසර, 2023-02-22, පි. 2

විවිධ නිෂ්පාදන සමාගම්වල නිෂ්පාදනවල අමුද්‍රව්‍ය සැපයීමේ දී සිදුවන වන විනාශය නැවැත්වීම සඳහා 2021 වර්ෂයේ දේශගුණ සමුළුවේ දී ලෝක නායකයෝ පොරොන්දු වූහ. මේ පිළිබඳව කටයුතු කරන බවට ලෝකයේ විවිධ සමාගම් පොරොන්දු, ප්‍රතිඥා ආදිය ලබා දී තිබේ. මේ සම්බන්ධව සිදු කර ඇති අධ්‍යයනයකට අනුව, තම නිෂ්පාදනවල සැපයුම් හරහා නිවර්තන වනාන්තර එළිපෙහෙළි වීමට දායක වන සමාගම් අතරින් 31%ක් මෙතෙක් ඒ කිසිදු ද්‍රව්‍යයක් පිළිබඳව කිසිම ප්‍රතිපත්තියක් හෝ කැපවීමක් සිදුකරන බව ප්‍රකාශ කර නැත. එසේම තමන්ගේ සියලු අමුද්‍රව්‍ය සම්බන්ධව මෙවැනි ප්‍රතිඥා ලබා දී ඇති සමාගම් සියයක් අතරින් ඒ සැපයුම් දාමවල සිටින සැපයුම්කරුවන් හෝ අදාළ ප්‍රදේශ හෝ සම්බන්ධව අධීක්ෂණය කරන්නේ සමාගම් 50%ක් පමණකි.

මේ අතර එවැනි සමාගම් සඳහා මූල්‍ය ප්‍රතිපාදන සපයන මූල්‍ය ආයතන අතරින් 61%කට ඔවුන් සපයන ණය හා ආයෝජන හා ඒ නිසා ඇති විය හැකි වන විනාශය පිළිබඳ ප්‍රතිපත්තියක් නොමැත. වන විනාශය ආයෝජන අවදානමක් ලෙස සලකා ඇත්තේ සමාගම් අතරින් 31%ක් පමණකි.

Global Canopy නම් ආයතනයෙන් සිදු කර ඇති 'Forest 500' නම් මේ වාර්තාවට අනුව වන විනාශය සඳහා දායක වන මෙවැනි කටයුතු අවසන් කිරීම සඳහා ලබා දී ඇති එක්සත් ජාතීන්ගේ ඉලක්කය වන 2025 වර්ෂයට තවත් ඇත්තේ වසර දෙකක් පමණි. හරිතාගාර වායු විමෝචන ශුද්ධ ශුන්‍ය බවට පත් කිරීමේ දී මේ වන විනාශය සම්බන්ධ ඉලක්ක ඉතා වැදගත්ය.

මූලාශ්‍රය - Forest 500, https://forest500.org

ආරක්ෂිත ප්‍රදේශවලින් කෘමීන්ට ලැබෙන ආරක්ෂාව මදි!

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 483
විදුසර, 2023-02-08, පි. 2

සෙසු ජීවීන්ට මෙන්ම මිනිසුන්ට ද ප්‍රයෝජනවත් වන කෘමීන් දිනෙන් දින තර්ජනයට පත්වන ජීවී කාණ්ඩයකි. කෘමි ගහන දිනෙන් දින පිරිහී යන අතර, සංරක්ෂණ ප්‍රයත්නවල දී ද එතරම් අවධානයකට ලක් වී නැත. මේ පිළිබඳව අවධානය යොමු කර ඇති අධ්‍යයනයකින් පෙන්වා දී ඇත්තේ ලෝකයේ මේ වන විට පවත්නා ආරක්ෂිත ප්‍රදේශවලින් කෘමි විශේෂ අතරින් 76%ක් පමණ ප්‍රමාණයකට ප්‍රමාණවත් ආරක්ෂාවත් නොලැබෙන බවයි.

මේ බව අනාවරණය වී ඇත්තේ කෘමි විශේෂ 89151ක් පමණ ප්‍රමාණයක ව්‍යාප්ති සිතියම් සහ ආරක්ෂිත ප්‍රදේශවල සිතියම් සමග සංසන්දනය කිරීමකි. මේ අතර දැඩි ලෙස තර්ජනයට පත්ව ඇති බව සැලකෙන කෘමි විශේෂ ද වෙයි. මෙසේ කෘමි විශේෂ සඳහා ආරක්ෂිත බව අඩු ප්‍රදේශ අතර, දකුනු හා අග්නිදිග ආසියාව ද වේ. අනෙක් අතට විශේෂ 1876ක ව්‍යාප්ති සිතියම් හා ආරක්ෂිත ප්‍රදේශ සමඟ සමපාත වන්නේ නැත.

මේ අධ්‍යයනයේ දී අවධානය යොමුවී ඇත්තේ මිලියන 5.5ක් පමණ වන කෘමි විශේෂ අතරින් සුළු ප්‍රමාණයකි. ඉන් හෙළි වන තොරතුරු අනුව ආරක්ෂිත ප්‍රදේශ නිර්ණය කිරීමේ දී කෘමි විශේෂ සම්බන්ධව ද අවධානය යොමු විය යුතු බව මේ පර්යේෂකයන් විසින් පෙන්වා දී තිබේ. අනෙක් අතට ආරක්ෂිත ප්‍රදේශවල වාසය කරන කෘමි විශේෂ පවා තර්ජනයට ලක්ව ගහන හායනයට ලක් වන බව ද ඔවුහු පවසති.

මූලාශ්‍රය - One Earth, DOI: 10.1016/j.oneear.2022

යුද සමයේ පරිසර විනාශය ගැන රටකට එරෙහිව තවත් රටකින් නඩු

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 482

විදුසර, 2023-01-25, පි. 2

අසර්බයිජානයේ නගර්නෝ-කරබාක් ප්‍රදේශය දශක තුනක පමණ කාලයක් අත්පත් කරගෙන සිටි ආමීනියානුවන් එහි පරිසරයට හා ජෛව විවිධත්වයට සිදු කළ විනාශයට‌ එරෙහිව නීතිමය ක්‍රියාමාර්ග ගැනීමට අසර්බයිජානය පියවර ගෙන තිබේ. මේ අනුව අන්තර් ජාතික විනිශ්චය සභාවක් මගින් රටවල් දෙක අතර ගැටුම් ඇති වූ කාලයේ දී සිදු වූ පරිසර හානිය පිළිබඳව සලකා බලනු ඇත.

1990 දශකයේ දී සෝවියට් සංගමය බිඳවැටීමෙන් පසුව මේ භූමි ප්‍රදේශය ආමීනියාව විසින් අත්පත් කරගත් අතර, දශක තුනකට ආසන්න කාලයක් පාලනය කළේය. පසුගිය 2020 වර්ෂයේ දී අසර්බයිජාන හමුදා මේ ප්‍රදේශය නැවත අත්පත් කරගත්තේය. ඒ ප්‍රදේශයේ සිදු වූ විශාල හානිය නිරීක්ෂණය කරන ලද්දේ ඉන් පසුවය. පතල් කැනීම් නිසා වනාන්තර විනාශ වීම, ජෛව විවිධත්වය හායනයට ලක් වීම සිදුවී ඇති අතර බිම්බෝම්බ නිසා වනජීවීන් අනතුරට ලක්ව ඇත. එසේම බැරලෝහ හා ආයුධවල ශේෂ නිසා පරිසරය ද ජලය ද දූෂණය වී තිබේ. මේ බව එක්සත් ජාතීන්ගේ පරිසර වැඩසටහනේ වාර්තාවක ද සඳහන් වේ. සඳහන් වේ. කෙසේ වෙතත් යුද්ධය නිසා ජෛව විවිධත්වයට යහපතක් සැලසෙන්නට ඇති බවක් ඒ වාර්තාවේ සඳහන් වන්නේ මානව ජනාවාස සමහරක් අත්හැර දැමීම නිසාය. මේ ප්‍රදේශය ජෛව විවිධත්වය සම්බන්ධව වැදගත් ප්‍රදේශයකි.

ස්වභාව ධර්මය පිළිබඳ බර්න් සම්මුතිය යටතේ රටක් තවත් රටකට එරෙහිව නීතිමය පියවරක් ගන්නා පළමු අවස්ථාව මෙය වේ. මෙහි දී අසර්බයිජානය ජය ගතහොත් වන්දි මුදලක් ගෙවීමට ආමිනියාවට සිදු විය හැකිය. එසේ වුවහොත්, ජෛව විවිධත්වය හා පරිසර විනාශය සම්බන්ධව ආර්ථික අගයක් ලබාදුන් පළමු අවස්ථාව ද මෙය වනු ඇත.

තාපය නිසා වනජීවීන්ට ඇතිවන තර්ජනය උෂ්ණත්වය අනුව වෙනස් වන ආකරය

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 482
විදුසර, 2023-01-25, පි. 2

අනාගතයේ ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය ඉහළ යන ප්‍රමාණය තීරණය වන්නේ මිනිසුන් විසින් නිකුත් කරන හරිතාගාර වායු විමෝචන ප්‍රමාණය අනුවය. මේ උෂ්ණත්වය අනුව, මේ ශතවර්ෂය අවසානයේ දී භෞමික වනජීවීන්ට ඇති වන තාප තර්ජනය වෙනස් වන ආකාරය පසුගියදා පළ වූ අධ්‍යයනයකින් පෙන්වා දී තිබේ. භෞමික පෘෂ්ටවංශී විශේෂ 33,000කට අධික ප්‍රමාණයකට ආන්තික තාප තත්ත්ව යටතේ ඇති වියහැකි බලපෑම සිතියම්ගත කර ඇති මේ අධ්‍යයනයේ දී 1959-2099 කාලය තුළ පැවති හා ඇති විය හැකි උෂ්ණත්ව පිළිබඳ සලකා බලා තිබේ.  

ඒ අනුව ඉහළ විමෝචන තත්ත්ව තුළ උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 4.4කින් පමණ දක්වා වැඩි විය හැකි අතර ඒ උෂෟණත්වය හමුවේ භෞමික වනජීවීන් අතරින් 41%ක් පමණ අධික ප්‍රමාණයක් ආන්තික තාප තත්ත්වවලින් තර්ජනයට ලක් විය හැකිය. මේ අධ්‍යයනයේ දී අවධානයට යොමු වූ උභයජීවින් අතරින් 55%ක්, උරගයින් අතරින් 51%ක්, ක්ෂීරපායින් අතරින් 31%ක් හා පක්ෂීන් අතරින් 26%ක් තාප අවදානමට ලක් විය හැකිය. ඉහත කී විමෝචන මට්ටමට වඩා අඩු තත්ත්වයක් යටතේ අංශක 3.6කික් උෂ්ණත්වය ඉහළ ගියහොත් ජීවීන් අතරින් 28.8%ක් ද, අංශක 2.7කින් ලෝකයේ උෂ්ණත්වය ඉහළ ගියහොත් ජීවීන්ගෙන් 15.1%ක් ද එවැනි ආන්තික තාප සිදුවීම්වලට නිරාවරණය විය හැකිය. වඩාත් අඩු විමෝචන තත්ත්වයක් යටතේ ඇති විය හැකි උණ්ණත්වය වන අංශක 1.8ක තත්ත්වය හමුවේ මේ තාප අවදානමට ලක්වන ජීවීන් ප්‍රමාණය 6.1%ක් තරම් අඩුය. 

එමේ අනුව ලෝකයේ ජෛව විවිධත්වයට ආරක්ෂා කිරීම සඳහා උෂ්ණත්වය ඉහළ යන ප්‍රමාණය සීමා කිරීම වැදගත් බව පැහැදිලිය. මේ බලපෑමට ලක්වීම ඒ ඒ සත්ත්ව කාණ්ඩය අනුව මෙන්ම ප්‍රදේශය අනුව ද වෙනස් වේ. ඇතැම් අධික උෂ්ණත්වයක් සහිත ප්‍රදේශවල වාසය කරන වනජීවීන් අතරින් 100%ක් පමණ මේ ආන්තික තාප තත්ත්වවලට ලක් විය හැකිය.

Nature, DOI: 10.1038/s41586-022-05606-z

සබැඳිය - https://www.nature.com/articles/s41586-022-05606-z

සාගර උෂ්ණත්වය සිවුවැනි වර්ෂයටත් වාර්තාගත අගයක

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 482
විදුසර, 2023-01-25, පි. 2

ලෝකයේ සාගර උෂ්ණත්වය 2022 වර්ෂයේ දී අඛණ්ඩව සිව්වැනි වර්ෂයටත් වැඩිම අගය බවට පත් වී තිබේ. ඒ ඒ වර්ෂයට පෙර වර්ෂයේ දී පැවති උෂ්ණත්වයට වඩා ඉහළ උෂ්ණත්වයක් වාර්තා කරමින් 2019, 2020 හා 2021 වර්ෂවල නව වාර්තා ඇති වූ අතර, මේ වැඩිම උෂ්ණත්ව වාර්තාව යළිත් 2022 දී අලුත් වී තිබේ. එසේම මේ දක්වා වාර්තා වී ඇති ඉහළම සාගර උෂ්ණත්ව හයම ඇති වී ඇත්තේ පසුගිය වර්ෂ හය වේ.

මේ තත්ත්වය ලෝකයේ උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම පිළිබඳ පැහැදිලි සාධක වේ. ලෝකයේ ඇති වන තාපයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් අවශෝෂණය කරනු ලබන්නේ සාගර ජලය මගිනි. හරිතාගාර වායු විමෝචන ඉහළ යෑම නිසා වායුගෝලීය උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑමත් සමඟ සාගරයේ උෂ්ණත්වය ද ඉහළ යයි. සාගර උෂ්ණත්වය 1958 වර්ෂයේ සිට ගත වූ සෑම දශකයක දී ම, ඊට පෙර දශකයට වඩා ඉහළ විය. එසේම එසේ උෂ්ණත්වය ඉහළ යන ප්‍රමාණය හෙවත් සීග්‍රතාවය ද ඉහළ ගොස් තිබේ.

සාගරයේ උෂ්ණත්වය මෙසේ ඉහළ යෑම මුහුදු මට්ටම ඉහළ යෑමට, ස්වාභාවික ආපදා ඉහළ යෑමට මෙන්ම සාගරයේ ජීවීන්ට හා තවත් බොහෝ තත්ත්ව සඳහා හේතු විය හැකිය.

ලෝකයේ ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයක් ඇති වර්ෂ අතර පස්වැනි තැන හිමිවන්නේ 2022 වර්ෂයට බව වර්ෂයට බව මුල දී ප්‍රකාශයට පත්ව තිබිණි.

Advances in Atmospheric Sciences, DOI: 10.1007/s00376-023-2385-2

සබැඳිය - https://link.springer.com/article/10.1007/s00376-023-2385-2

තැන්පතු ආපසු දීම මගින් පරිසර දුෂණය අඩු කිරීමේ උත්සාහයක්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 482
විදුසර, 2023-01-25, පි. 2

පාන වර්ග අසුරා ඇති ප්ලාස්ටික් හා ලෝහමය බෝතල් හා කෑන් භාවිතයෙන් පසු ආපසු බාරදීමේ දී ඒවා ලබාගැනීමේ දී තැන්පත් කරන මුදලක් ආපසු දීමේ ක්‍රමයක් බ්‍රිතාන්‍යයේ ප්‍රාන්ත තුනක් හඳුන්වා දීමට යයි. සැරසේ. ‘තැන්පතුව ආපසුදීමේ යෝජනාක්‍රමය’ (deposit return scheme) ලෙස නම්කර ඇති මේ ක්‍රමවේදයේ දී ප්‍රති-අලෙවි යන්ත්‍ර (reverse vending machine) නමින් හඳුන්වන ස්වයංක්‍රීය යන්ත්‍රවලට අදාළ බෝතල් හා කෑන් ඇතුළු කිරීමෙන් තැන්පතු මුදල් ලබාගත හැකිය. මේ මගින් අපද්‍රව්‍ය ලෙස ඉවත දමන ප්ලාස්ටික් හා ලෝහමය බඳුන් ප්‍රතිච්‍රකීකරණය කෙරෙන ප්‍රමාණය 85%ක් පමණ දක්වා ඉහළ නංවා ගත හැකි යැයි අපේක්ෂා කෙරේ. මේ යෝජනාක්‍රමය ඒ සඳහා පහසු හා සරළ ක්‍රමයක් සේ සැලකේ.

මේ පිළිබඳ මුලින්ම ප්‍රකාශයට පත්ව දැන් වර්ෂ පහක් ගත වී ඇත. පසුගිය සතියේ දී ඒ පිළිබඳ රජයේ එකඟතාව ලැබී ඇති අතර, ඒ අන 2025 වර්ෂයේ දී පමණ ක්‍රියාත්මක වනු ඇතැයි පෙන්වා දී තිබේ. මේ යෝජනාක්‍රමය සඳහා මුලින් වීදුරු බඳුන් ද ඇතුළත් කිරීමට සැලසුම් කරන ලද නමුත් අවසානයේ දී වීදුරු බඳුන් මීට ඇතුළත් කර නොමැත. එය අහිමි වූ අවස්ථාවක් ලෙස සලකා ඇති පාරිසරික අංශ ඒ පිළිබඳව සිය නොසතුට ප්‍රකාශ කර තිබේ.

සියවස අවසානයේ දී ග්ලැසියරවලින් අඩක් අහිමිවන හැඩ

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 481

විදුසර, 2023-01-11, පි. 2

පැරිස් දේශගුණ ගිවිසුමේ ඉලක්කය වන්නේ සෙල්සියස් අංශක 1.5කට ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම සීමා කිරීමය. එහෙත් 2100 වර්ෂය වන විට ලෝකයේ ග්ලැසියරවලින් 49%ක් පමණ ප්‍රමාණයක් ඒ උෂ්ණත්ව මට්ටමේ දී ද අහිමි විය හැකි බව අධ්‍යයනයකින් පෙන්වා දී ඇත. එසේම අද වේගයෙන් උෂ්ණත්වය ඉහළ ගොස් එය අංශක 2.7 දක්වා ඉහළ ගියහොත්, ග්ලැසියරවලින් 67%ක් පමණ අහිමි විය හැකිය.

ග්‍රීන්ලන්තය හා ඇන්ටාක්ටිකාව හැරුණු විට සෙසු ග්ලැසියර පිළිබද දශක දෙකක පමණ චන්ද්‍රිකා දත්ත යොදාගෙන සිදු කළ මේ අධ්‍යයනයට අනුව ග්ලැසියර අහිමි වන ප්‍රමාණය මෙන්ම එහි ප්‍රතිඵල ද කලින් සිතා සිටියාට වඩා අධිකය. මේ අහිමි වන ප්‍රමාණයෙන් අඩක් පමණ ඉදිරි වර්ෂ තිහක කාලය තුළ සිදුවිය හැකිය. මේ ග්ලැසියර අහිමි වීමේ ගැටලුව ඇත්තේ එහි ප්‍රතිඵල පිළිබඳව සැලකූ විටය. ග්ලැසියර දියැවීම වේගවත් වුවහොත් ලෝකයේ මුහුදු මට්ටම ඉහළ යෑම තවත් බරපතළ විය හැකිය. උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 1.5කින් ඉහළ ගියහොත් මුහුදු මට්ටම මිලිමීටර් 90කින් ඉහළ යනු ඇත. එසේම උෂ්ණත්වය අංශක 2.7කින් ඉහළ ගියහොත් මුහුදු මට්ටම මිලිමීටර් 115කින් ඉහළ යෑමේ අවස්ථාවක් තිබේ. මීට පෙර ඉදිරිපත් කළ ආකෘතිවලින් දැක් වූ ප්‍රමාණයට වඩා මේ නව අගය 23%ක් පමණ අධිකය. මුහුදු මට්යම ඉහළ වෑමෙන් ගොඩබිම් ප්‍රදේශ අහිමි වීම, වෙරළ කලාපයේ පානීය ජල සැපයුමට බාධා වීම, ගංවතුර වැනි ස්වාභාවික ආපදා ඉහළ යෑම වැනි විපාක ඇති විය හැකිය. (මූලාශ්‍රය - Science, DOI: 10.1126/science.abo1324)
https://www.science.org/doi/10.1126/science.abo1324

මහා බ්‍රිතාන්‍යයෙන් වාර්තා දෙකක්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 481

විදුසර, 2023-01-11, පි. 2

බ්‍රිතාන්‍යයේ වැඩිම සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වය වාර්තා වී ඇති වර්ෂය ගෙවුණු 2022 වර්ෂය බව එරට කාලගුණ කාර්යාලය පවසයි. ඒ අගය සෙල්සියස් අංශක 10.03ක් වූ අතර, එය අංශක දහය ඉක්මවා ඇත්තේ වාර්තා තැබීම ආරම්භ වූ පසු පළමු වතාවටය. මීට පෙර තිබු වැඩිම උෂ්ණත්වය වන අංශක 9.88ක් වාර්තා වී ඇත්තේ 2014 වර්ෂයේ දීය. එමෙන්ම, බ්‍රිතානයයෙන් වාර්තා වී ඇති ඉහළම උෂ්ණත්ව අගයයන් 20න් 15ක්ම විසිඑක්වැනි සියවසේ දී වාර්තා වී තිබේ. මේ අතරින් ඉහළම උෂ්ණත්ව වාර්තා වී ඇති වර්ෂ දහයම ගත වු දශක දෙකක කාලය තුළ වාර්තා වීම ද පවත්නා ප්‍රවණතාවය පෙන්වයි.

මේ අතර, 2022 වර්ෂයේ දී සුළං බලයෙන් විදුලිය නිපදවීම පිළිබඳව ද බ්‍රිතාන්‍යය වාර්තාවක් තබා තිබේ. ඒ ප්‍රමාණය, එරට මුළු විදුලි සැපයුමෙන් 26.8%ක් පමණ වේ. ගත වූ වර්ෂයේ දී සුළං බලය ද ඇතුළත් සියලු පුනර්ජනනය කළ හැකි බලශක්ති ප්‍රභව හා න්‍යෂ්ටික බලය මගින් නිපදවන ලද විදුලිය ප්‍රමාණය මුළු විදුලි ජනනයෙන් 48.5%ක් තරම්ය. ඛනිජ තෙල් හා ගල් අඟුරුවලින් නිපදවන ලද මුළු විදුලිය සමස්ත විදුලි සැපයුමෙන් 40%ක් පමණ වී තිබේ. මේ ආකාරයෙන් පුනර්ජනනය කළ හැකි බලශක්තියේ වර්ධනය දේශගුණ වෙනස් වීමට විසඳුම් සෙවීමේ දී වැදගත් සිදුවීමකි. කෙසේ වෙතත්, පුනර්ජනනය කළ හැකි විදුලි බල ජනනය සම්බන්ධව සැලකිය යුතු ප්‍රගතියක් පෙන්වන නමුත්, එරට බලධාරීන් ඇතැම් පොසිල ඉන්ධන පිළිබඳව ද මෑත කාලයේ දී යළි අවධානය යොමු කර ඇත. යුක්රේන යුද්ධය නිසා යුරෝපයේ රටවලට ගෑස් සැපයීම සීමා කිරීමට රුසියාව ගත් ක්‍රියාමාර්ග ද මේ තත්ත්වය සඳහා බලපෑමක් සිදු කර ඇත.

PFAS රසායනික නිෂ්පාදනය නවත්වන ලෙස බලපෑම්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

පරිසර පුවත් 481
විදුසර, 2023-01-11, පි. 2

බොහෝ කාලයක් පරිසරයේ පවත්නා PFAS කාණ්ඩයට අයත් රසායනික දුව්‍ය නිෂ්පානය නවත්වන්නැයි ආයෝජන ආයතන රැසක් එක්ව රසායන නිෂ්පාදන සමාගම්වලින් ඉල්ලා තිබේ. ඒ රසායනික ද්‍රව්‍ය නිෂ්පාදනය කරන සමාගම්වලට එරෙහිව පවරා ඇති නඩු ඉහළ යෑම, මේවා භාවිතය සීමා කිරීමට හේතු වන පාලන නීති රීති වර්ධනය වීම හා ඒවා නිසා ඇති වී තිබෙන මහජන සෞඛ්‍ය තර්ජනය මේ සඳහා හේතු ලෙස දක්වා තිබේ. මේ ලිපියට අත්සන් තබා ඇති ආයෝජන ආයතන 47න් වැඩි ප්‍රමාණයක් යුරෝපීය ආයෝජන ආයතන වන එය රසායනික සමාගම් 54කට එය යොමු කර තිබේ.

PFAS යන කෙටි නමින් හඳුන්වනු ලබන්නේ Per- and polyfluorinated alkyl substances නම් කාබන් හා ෆ්ලෝරීන් බන්ධනයක් සහිත රසායනික ද්‍රව්‍ය කාණ්ඩයයි. මේවා ස්වාභාවිකව බිඳ නොවැටෙන නිසා සදාකාලික රසායනික (forever chemicals) යන නමින් ද හැඳින්වෙයි. මේවා දොලොස් දහසක් පමණ ප්‍රමාණයක් භාවිතයේ ඇති අතර ඒවා ජලය, අපද්‍රව්‍ය හා තාපයට ඔරොත්තු දීමේ අවශ්‍යතා සඳහා යොදාගැනේ. කෙසේ වෙතත් මේ රසායනික නිසා ඇති විය හැකි විවිධ ආබාධ හා රෝග තත්ත්ව පිළිබඳ පෙන්වා දී ඇති නිසා මේ පිළිබඳ වැඩි අවධානයක් යොමු වී තිබේ. පිළිකා, වකුගඩු රෝග, අක්මා ආබාධ, ප්‍රතිශක්ති ගැටලු මෙන්ම උපතේ දී ඇති වන ආබාධ සඳහා ද මේ රසායන ද්‍රව්‍ය හේතුවිය හැකි බව දක්වා තිබේ.

එසේම PFAS  රසායනික නිෂ්පාදනය කරන ලෝක ප්‍රකට සමාගමක් වන 3M සමාගම පසුගියදා ප්‍රකාශ කළේ තම සමාගම මේ රසායනික ද්‍රව්‍ය නිෂ්පාදනය 2025 වර්ෂයේ දී අවසන් කරන බවයි.