ඉහළ යන උෂ්ණත්වයෙන් භෝගවලට බලපෑම්

ජගත් පරිසර පුවත් 512
ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-04-03, පි. 2

උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම ඇතුළුව දේශගුණ වෙනස් වීම නිසා ඇතිවන බලපෑම් පිළිබඳව පුවත් වරින්වර අසන්නට ලැබේ. පසුගිය සති කිහිපයේ දී එවැනි පුවත් කීපයක් පළ වී තිබිණි. ඒ කෙසෙල් හා කොකෝවා අස්වනු අඩුවීම නිසා ඒවායේ මිල ඉහළ යෑම සම්බන්ධවය. මේ සඳහා බලපා ඇති සාධකය වන්නේ උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම වන අතර, එය මිනිසු ක්‍රියාකරකම් නිසා ඇති වූ බවට ඇති සාධක ඉතා පැහැදිලිය.

‍කෙසෙල් පිළිබඳ විශේෂඥයෙකු වන පැස්කාල් ලියු පවසා ඇති ආකාරයට උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑම සමඟ ඇති වන බලපෑම් නිසා කෙසෙල් සැපයුම අඩු වී මිල ඉහළ යනු ඇති බවයි. ඉහළ උෂ්ණත්වයක් ඇති විට වේගයෙන් පැතිරෙන රෝග නිසා මේ තත්ත්වය ඇති විය හැකිය. දිලීර රෝග වැනි රෝග මෙහි දී ප්‍රධානය.  මීට අමතරව පසුගිය දා වාර්තා වූ ආකාරයට මුහුදේ ඇතිවන කුණාටු වැනි තත්ත්ව නිසා සැපයුම් පමා විය හැකිය.  

කොකෝවා වගාවට උෂ්ණත්වය නිසා ඇති විය හැකි බලපෑම් නිසා සැපයුම අඩුවී, ඒවායේ මිල හා ඒවා මගින් සිදුකරන නිෂ්පාදනවල මිල ඉහළ යා හැකිය. මෑත අප්‍රිකානු රටවල ඇති වූ ආර්ද්‍ර තාප ප්‍රවාහයක් නිසා කොකෝවා වගාවේ අස්වැන්න අඩු වී ඇත. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස කොකෝවා භාවිත කරන ඇතැම් නිෂ්පාදනවල මිල ඉහළ ගොස් තිබේ. නිවර්තන කලාපයේ සීමිත ප්‍රදේශයක පමණක් වැවෙන කොකෝවා වැඩි නිෂ්පාදනයක් සිදුවන්නේ අප්‍රිකානු රටවලය. ඒසේම මේ ශාක උෂ්ණත්වයේ ඇති වන වෙනස්කම්වලට සංවේදී ය.

වවුලන් වඳවුවහොත් මිනිසුන්ටත් අහිමි වන දේ

ජගත් පරිසර පුවත් 512 

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම

විදුසර, 2024-04-03, පි. 2

වවුලන්ගේ පවැත්ම තර්ජනයට ලක්ව ඇති තත්ත්වයක් යටතේ මිනිසුන්ට ඇතැම් ආහාර භෝග අහිමි වීමේ අවදානමක් ඇති බව පසුගියදා පළ වූ ලිපියකින් පෙන්වා දී තිබිණි. ඇතැම් ආහාරමය භෝග තවදුරටතච් සුලබ නෙවීමට මෙන්ම සමහර භෝග අහිමි වීමට පවා අවස්ථාවක් තිබේ.

වවුලන් යනු පරිසරයේ සුවිශේෂ කාර්යයක් සිදුකරන සත්ත්ව කාණ්ඩයකි. ඒ නිසා ඔවුන් මිනිසුන්ගේ ආහාර පද්ධතියේ ද සුවිශේෂ කාර්යයක් සිදුකරයි. ඒ කාර්යයන් කීපයක් මගිනි. ඉන් එකක් වන්නේ භෝගවලට හානි කළ හැකි කෘමීන් ගොදුරු කරගැනීමනේ ඒ කෘමි ගහන පාලනය කිරීමයි. තවත් වවුලන් භෝග වර්ග ගණනාවක් පරාගණය කරයි. කෙසෙල්, පොල්, අලිගැටපේර ආදිය මේ අතර වේ. එක් හන විශේෂයක පරිගණය සඳහාම හැඩගැසී ඇති වවුලන් ද දැකිය හැකි. එසේම ඇතැම් වවුල් විශේෂ බීජ හා ඵල ප්‍රචාරණයේ දී වැදගත් කාර්යයක් සිදුකරයි. විශේෂයෙන් අඹ, කජු, ආමන්ඩ් වැනි ඇතැම් විට වගාවෙන් පිටත ඇති ශාකවලට මෙය වැදගත්ය.

කෙසේ වෙතත් වවුලන්ගේ මේ වටිනාකම අවධානයට ලක්ව ඇත්තේ අඩුවෙන් වන අතර ඒ සඳහා විවිධ හේතු බලපා ඇත. ඒ අතර සංස්කෘතික කරුනු මෙන්ම මේ සතුන් නිශාචර වීම ද හේතුවකි. කෙසේ වෙතත් මේ අතරම විවිධ හේතු නිසා වවුල් ගහන අනතුරුදායක තත්ත්වයක පසුවෙති. මේ අතර වාසස්ථාන විනාශ වීම, රෝග ව්‍යාප්තිය මෙන්ම දේශගුණ වෙනස් වීමේ බලපෑම් ද හේතු වී තිබේ. මේ නිසා වැඩි අවධානයක් අවශ්‍ය බව මේ පිළිබඳ අවධානය යොමු කර ඇති පිරිසගේ මතය වේ.

යුරෝපයේ වායු දූෂණය අඩුවෙලා

ජගත් පරිසර පුවත් 511

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-03-20, පි. 2

ගත වූ වසර 20ක පමණ කාලය තුළ යුරෝපයේ වායු දූෂණයේ අඩු වීමක් දැකිය හැකි බව අධ්‍යයනයකින් හෙළි වී තිබේ. ඒ අනුව වාතයේ ගුණාත්මක තත්ත්වයේ ඉහළ යෑමක් දැකිය හැකිය. යුරෝපයේ රටවල් 35ක කලාප 1426ක පමණ ප්‍රමාණයක 2003 හා 2019 අතර කාලයේ පැවති වායු දූෂණ මට්ටම පිළිබඳ දත්ත විශ්ලේෂණය කිරීමෙන් මේ අධ්‍යයනය සිදු කර තිබේ. ඒ ප්‍රදේශයේ වාසය කරන ජනගහනය මිලියන 543ක් පමණ වේ.

මෙහි දී අවධානය යොමුව ඇත්තේ PM10 හා PM2.5 යන අංශුමය ද්‍රව්‍ය කාණ්ඩ දෙක, නයිට්‍රජන් ඩයොක්සයිඩ් හා ඕසෝන් වායුව පිළිබඳවය. මේ අනුව PM10 කාණ්ඩයේ අංශුමය ද්‍රව්‍ය සාන්ද්‍රණය වර්ෂයකට 2.72%ක ප්‍රමාණයකින් ද, PM2.5 කාණ්ඩයේ අංශුමය ද්‍රව්‍ය සාන්ද්‍රණය වර්ෂයකට 1.72%ක ප්‍රමාණයකින් ද, නයිට්‍රජන් ඩයොක්සයිඩ් සාන්ද්‍රණය 2.45%ක ප්‍රමාණයකින් ද වාර්ෂිකව අඩු වී තිබේ. ඕසෝන් සාන්ද්‍රණය දකුණු දිග යුරෝපයේ පමණක් 0.58%කින් ඉහළ ගොස් තිබේ.

කෙසේ වෙතත් මේ වාර්තාවෙන් පෙන්වා දෙන පරිදි යුරෝපා වැසියන් අතරින් සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයක් ජීවත් වන්නේ ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය විසින් මේ වායු දුෂක සාන්ද්‍රණය අහිතකර යැයි පවසන මට්ටමට වඩා ඉහළ මට්ටමකින් ඇති ප්‍රදේශවලය. නිදසුනක් ලෙස ගතහොත්, ජනගහනයෙන් 98.1%ක් පමණ වාසය කරන්නේ PM2.5 කාණ්ඩයේ අංශුමය ද්‍රව්‍ය සාන්ද්‍රණය ඉහළ ප්‍රදේශවලය. PM10 කාණ්ඩයේ අංශුමය ද්‍රව්‍යවල අහිතකර සාන්ද්‍රණයක් ඇති ප්‍රදේශවල ජනගහනයෙන් 80.15%ක් වාසය කරති. නයිට්‍රජන් ඩයොක්සයිඩ් මට්ටම ගතහොත්  එවැනි ප්‍රදේශවල වාසය කරන පිරිසේ ප්‍රමාණය 86.34%කි.

මූලාශ්‍රය - Nature Communications, DOI: 10.1038/s41467-024-46103-3
සබැඳිය - https://www.nature.com/articles/s41467-024-46103-3

උණුසුම වැඩිම පෙබරවාරි මාසය!

ජගත් පරිසර පුවත් 511

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-03-20, පි. 2

ගත වූ පෙබරවාරි මාසය ලෝකයේ මෙතෙක් වාර්තා වී ඇති උණුසුම ඉහළම පෙබරවාරි මාසය බව යුරෝපයේ කොපර්නිකස් දේශගුණ වෙනස්වීම සේවය සඳහන් කරයි. ඒ මාසයේ දී ලෝකයේ පැවති සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පුර්ව කාර්මික අවධියේ පැවති උෂ්ණත්වයට වඩා සෙල්සියස් අංශක 1.77ක් ඉහළය. එසේම, එය මීට පෙර පෙබරවාරි මාසයක පැවති සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය වූ 2016 වර්ෂයේ දී වාර්තා වු අගයට වඩා අංශක 0.12ක් ඉහළය.

මෙහි ඇති තවත් විශේෂත්වයක් වන්නේ 2023 ජුනි මාසයේ සිට මේ දල්වා ගත වි ඇති මාස සියල්ලේ දීම ඒ මාසවලට අදාළ උෂ්ණත්වය පිළිබඳ වාර්තා අලුත් වී තිබීමයි. එසේම අඛණ්ඩව මාස දොළහක කාලයක් තුළ පැවති සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පෙබරවාරි මාසයේ සෙල්සියස් අංශක 1.56ක් පමණ විය. මේ තත්ත්වය මුලින්ම වාර්තා වූයේ ගත වූ ජනවාරි මාසයේ දීය. එසේම ලෝකයේ දෛනික සාමාන්‍ය සාගර උෂ්ණත්වයේ ඉහළම අගය වාර්තා වී ඇතිතේ පෙබරවාරි 28 වන දාය. එය අංශක 21.09ක් වන අතර මීට පෙර වාර්තා වූ අගයට වඩා අංශක 0.07කින් අධිකය.

පෙබරවාරි මාසයේ පැවති මේ උණුසුම් තත්ත්වය ලෝකයේ ඇතැම් ප්‍රදේශවලට සැලකිය යුතු බලපෑමක් ඇති කර තිබේ. බටහිර ඔස්ට්‍රේ‍ලියාව, අග්නිදිග ආසියාව, දකුණු දිග අප්‍රිකාව හා දකුනු ඇමරිකානු කලාපට මේ තත්ත්වය වඩාත් බලපා ඇත. මේ කාලය දක්ෂිණාර්ධ‌ගෝලයේ උණුසුම් සමයයි.

විද්‍යාඥයන් විසින් මේ වන විට පැහැදිලි කර ඇති පරිදි මැත වර්ෂයක පමණ කාලයේ පවත්නා මේ තත්ත්වය සඳහා හේතුව මිනිසුන් විසින් ඇති කරන ලද දේශගුණ වෙනස් වීම වන අතර, එය මේ වර්ෂයේ දී උග්‍ර කිරීම සඳහා හේතු වී ඇත්තේ පවත්නා එල් නිනෝ තත්ත්වයයි.

මේ වර්ෂයත් උණුසුම් වාර්තා තබන ලකුණු?

ජගත් පරිසර පුවත් 510

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-03-06, පි. 2

දේශගුණ වෙනස් වීම නිසා ඇති වන උෂ්ණත්ව ඉහළ යෑම මෙන්ම මේ වන විට පවත්නා එල් නිනෝ තත්ත්වය හේතුවෙන් මේ වර්ෂයේ ජුනි මාසය දක්වා වූ කාලයේ දී ලෝකයේ වාර්තාගත උෂ්ණත්ව තත්ත්ව ඇති වනු  ඇතැයි දේශගුණ ආකෘතියකින් පෙන්වා දී තිබේ. ඒ අනුව ලෝකයේ වාර්තාගත උෂ්ණත්වයක් ඇති වීමට ඇති අවස්ථාව 90%ක් පමණ ඉහළය.

ඒ අනුව, කැරිබියානු කලාපය, බෙංගාල බොක්ක ආශ්‍රිත ප්‍රදේශය (ඉන්දියාවේ වෙරළබඩ ප්‍රදේශ ඇතුළත්ව), දකුණු චීන මුහුද ආශ්‍රිත ප්‍රදේශය (පිලිපීනය ඇතුළ) හා ඇලස්කාවේ සමහර ප්‍රදේශවල උණුසුමින් ඉහළම මාස දොලහක කාලය මේ වර්ෂය තුළ දී ඇති විය හැකි බව දැක්වේ. ඇමසන් කලාපයේ ද වර්තාගත අධික උෂ්ණත්වයක් මේ වර්ෂයේ දී ඇති විය හැකිය. මේ නිසා තත්ත්වය හේතුවෙන් අවදානම් ආන්තික තත්ත්ව ඇති වීමේ අවස්ථා පවත්නා බව විද්‍යාඥයන්ගේ අදහස වේ.‍ මේ අතර අධික උෂ්ණ තත්ත්ව තාප ප්‍රවාහ මෙන්ම, ලැව් ගිනි ආදිය වේ. ස්වාභාවිකව ඇති වන තත්ත්වයක් වන එල් නිනෝ තත්ත්වය, ලබන ජුනි මාසයෙන් පසුව දුර්වල වනු ඇතැයි අපේක්ෂිතය.

පසුගිය සති කිහිපයක කාලය ඇතුළත ලෝකයේ ප්‍රදේශ ගණනාවකින් උණුසුම පිළිබඳ හා ලැව් ගිනි පිළිබඳ වාර්තා වේ. ඇමරිකාවේ ටෙක්සාස් ප්‍රදේශයෙන් වාර්තා වී ඇත්තේ ඒ ප්‍රාන්තයෙන් මෙතෙක් වාර්තා වී ඇති විශාලතම ලැව් ගින්න බව සඳහන්ය. පසුගිය සති අන්තය වන විට එය පාලනය කර නොතිබිණි. එසේම ලෝකයේ ජෛව විවිධත්වය සම්බන්ධව වැදගත් රටක් වන කොලොම්බියාව මේ වර්ෂයේ මුල සිට ඇති වී තිබෙන ලැව් ගිනි ගණන 500ක් පමණ වේ.

බංගලාදේශය අලින් ඇල්ලීම තහනම් කරයි

ජගත් පරිසර පුවත් 510

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-03-06, පි. 2

එරට තුළ දැඩි ලෙස වඳවීමේ තර්ජනයකට ලක්ව ඇති අලින් ස්වාභාවික පරිසරයෙන් අල්ලා ගැනීම තහනම් කරමින් බංගලාදේශයේ අධිකරණයක් නියෝගයක් නිකුත් කර ඇත. මේ අනුව අලින් අල්ලාගෙන හීලෑ කිරීම සඳහා‌ නිකුත් කර ඇති බලපත්‍ර නිකුත් කිරීම තහනම් වේ. අලින් ඇල්ලීම සඳහා බලපත් නිකුත් කර ඇත්තේ දැව හෙලීම සඳහා අලින් යොදැගැනීම සඳහා වුවත් ඒ අතරින් ඇතැම් සතුන් සර්කස් සඳහා මෙන්ම සිඟාකෑම සඳහා ද‌ යොදාගැනීම සිදුව තිබේ. මෙවැනි කටයුතු සඳහා අලින් යොදාගැනීම අදාළ බලපත් නිකුත් කරන ලද හේතුව උල්ලංඝනය කිරීමක් බව අධිකරණය තීරණය කර ඇත.

බංගලාදේශයේ ජීවත්වන අලින්ගේ ගණන 200ක් පමණ වන බව සැලකෙන අතර, ඉන් අඩක් පමණ හීලෑ කරන ලද අලින් වේ. එරට අතීතයේ අලින් සුලභ වූ රටක් වුවද, අධික ලෙස දඩයම් කිරීම සහ අලිඇතුන් වාසය කරනව වාසස්ථාන විනාශ වීම නිසා මේ වන විට අලි ගහනය විශාල ලෙසින් අඩු වී තිබේ.

අධිකරණ දුන් තීරණය එරට සත්ත්ව හිමිකම් සංවිධාන මෙන්ම, පරිසර ක්‍රියාකාරීන්ගේ ද ප්‍රශංසාවට ලක්ව ඇත. විශේෂයෙන්, ඇතැම් කටයුතු සඳහා අලින් යොදාගැනීමේ දී මෙන්ම, අල්ලා ගන්නා ලද අලින් පුහුණු කිරීමේ දී කෘර වදහිංසා ආදියට ලක්කරනු ලැබීම මේ කණ්ඩායම්වල විරෝධයට හේතු වී තිබේ.

පර්යටනය කරන ජීවීන් වඳවීමේ ඉහළ තර්ජනයක

ජගත් පරිසර පුවත් 509

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-02-21, පි. 2

වැඩි අවදානමකට ලක්ව ඇති පර්යටනය කරන ජීවී විශේෂ මුහුණ දී ඇති වඳවීමේ තර්ජනය ඉහළ යමින් ඇති බව එක්සත් ජාතීන්ගේ වාර්තාවක් පෙන්වා දෙයි. ඒ බව හෙළි වී ඇත්තේ පර්යටන කරන ජීවී විශේෂ පිළිබඳව මුල්වරට සිදුකරන ලද අගැයීම් වාර්තාවකිනි.

මේ වාර්තාවේ දී පර්යටන විශේෂ සංරක්ෂණය සඳහා වන සම්මුතිය (CMS) යටතේ ආරක්ෂිත ලෙස ලේඛනගත කර ඇති විශේෂ 1,189ක් අතරින් පහෙන් එකක් පමණම වඳවීමේ තර්ජනකට ලක් ව සිටී. මුළු විශෙ ්ෂ ගණනින් 44%ක් පමණ ගහනවල අඩුවීමක් දැකිය හැකිය. ඇතැම් ජීවී කාණ්ඩවල සතුන්ට ඇති තර්ජනය වඩාත් බරපතළය. නිදසුනක් ලෙස සම්මුතියේ ලේඛනගතව ඇති මත්ස්‍ය විශේෂ අතරින් 97%ක් පමණ ප්‍රමාණයක්  වඳවීමේ තර්ජනයකට ලක්ව ඇත.

පර්යටනය සිදුකරන සතුන් ලෝකයේ පරිසර පද්ධති සම්බන්ධව වැදගත් පාරිසරික කාර්යයක් ඉටුකරයි. ඇතැම්විට ඒ පිළිබඳව ඇති අවබෝධය අඩුය. කෙසේ වෙතත් මේ සතුන් ආහාර, විනෝද ක්‍රීඩා හා නීතිවිරෝධී වෙළඳාම වැනි විවිධ හේතු සඳහාත් සිදුකරන දඩයම නිසා සහ වාසස්ථාන හායනයට ලක් නිසා මේ වන විට වඳවීමේ අවදානමක පසුවෙයි. එසේම, ඒ තත්ත්වය වැළැක්වීම සඳහා ගත යුතු වන නිර්දේශ කීපයක් ද මේ වාර්තාවේ ඇතුළත් වේ. ඒ නිර්දේශ අතර, පර්යටන සතුන්ගේ ගමන්මාර්ග ඔස්සේ වැඩි ඇති ජෛව විවිධත්ව ආරක්ෂක ප්‍රදේශ ඇති කිරීම, පර්යටන ගමන් මාර්ත අතර ඇති බලපෑමක් ඇති ඉදිකිරීම් (වේලි ආදි) ඉවත් කිරීම වේ. එසේම ආරක්ෂිත මංකඩ ඇති කිරීම හා හායනයට ලක්ව ඇති පරිසර පද්ධති ප්‍රතිස්ථාපනය ද වැදගත් නිර්දේශ වේ.

මූලාශ්‍රය - State of the World’s Migratory Species, www.cms.int)

https://www.cms.int/en/publication/state-worlds-migratory-species

උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 1.5 ඉක්මවූ වසරක කාලයක්

ජගත් පරිසර පුවත් 509

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-02-21, පි. 2

ලෝකයේ සාමාන්‍ය වායුගෝලීය උෂ්ණත්වය, පූර්ව කාර්මික අවධියේ පැවති උෂ්ණත්වයට වඩා සෙල්සියස් අංශක 1.5ක ඉහළ මට්ටමක සම්පූර්ණ වර්ෂයක් හෙවත් දින 365ක කාලයක් පුරා මුල්වරට පැවති බව පසුගියදා වාර්තා විය. ඒ අනුව, 2023 පෙබරවාරි සිට 2024 ජනවාරි දක්වා වූ කාලයේ දී ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 1.52ක් ඉහළ විය. යුරෝපයේ කොපර්නිකස් දේශගුණ වෙනස්වීම් සේවය මේ බව පෙන්වා දෙයි. ලෝකයේ මෙවැන්නක් වාර්තා වන ප්‍රථම අවස්ථාව මෙය වීම වැදගත් කරුණකි. දේශගුණ වෙනස් වීම හමුවේ ලෝකය පිළිගත් (පැරිස් ගිවිසුම අනුව ද) ආරක්ෂිත උෂ්ණත්ව සීමාව වූ අංශක 1.5 අගය ස්ථිරව ඉක්ම වූ බවක් මින් නොකියවෙන නමුත්, ලෝකයේ සමාන්‍ය උෂ්ණත්වය ඒ මට්ටමට පැමිණීමට වැඩි කාලයක් නොමැති බවක් මේ තත්ත්වය මගින් ඉඟි කෙරේ. අනෙක් අතට, ගත වූ වර්ෂයේ පැවැති ආන්තික කාලගුණ තත්ත්ව මෙවැනි තත්ත්වයක දී පැවතිය හැකි ස්වභාවය පිළිබඳව සාධක සපයයි.

මේ අතර 2024 පෙබරවාරි මාසයේ දී ලෝකයේ ප්‍රදේශ රැසක උෂ්ණත්ව පිළිබඳ වාර්තා අලුත් වෙමින් ඇති බව කාලගුණ විද්‍යාඥයන් විසින් පෙන්වා දී ඇත. මේ දක්වා ලෝකයේ වාර්තා වී ඇති උණුසුම අධිකතම පෙබරවාරි මාසය ඇතිවෙමින් තිබෙන බව පෙනේ. මේ මාසයේ මුල් දින අට තුළ ගෝලීය පෘෂ්ඨීය උෂ්ණත්වය මෙතෙක් වාර්තාගත ඉහළම අගය වීම මේ සඳහා සාධක වේ. එසේම, රටවල් ගණනාවක මේ තත්ත්වය ඇති වී තිබේ. මිනිසුන් විසින් සිදුකරන ලද ගෝලීය උණුසුම හා එල් නිනෝ තත්ත්වය හේතුවෙන් මේ තත්ත්වය ඇති වී තිබෙයි. මේ ඇතිවෙමින් පවතින්නේ එල් නිනෝ බලපෑමේ උපරිම අවස්ථාව වන අතර එය ඉදිරි මාස කිහිපයක කාලයේ දී ක්‍රමයෙන් අඩු වී යා හැකිය.

හිම වලසුන්ට කුසගින්නේ ඉන්න වෙලා!

ජගත් පරිසර පුවත්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

Blog පුවතක් පමණි, 2024-02-18

ආක්ටික් සාගරයේ අයිස් දියවීමත් සමඟ භූමිය මත ජීවත් වීම සඳහා හැඩගැසීමට නොහැකි වීමෙන් හිමබ වලසුන් කුසගින්නේ පසුවන බව විද්‍යාඥයන් විසින් පෙන්වා දී තිබේ. 

ආක්ටික් ප්‍රදේශයෙ ජීවත්වන මේ වලසුන්ගේ ප්‍රධාන ආහාරය වන්නේ රිංග්ඩ් සීල් නමින් හඳුන්වන සාගරයේ දී අල්ලා ගත හැකි සීල් මත්ස්‍යයින්ය.

එහෙත් ආක්ටික් සාගරය මත අයිස් දියැනීමත් සමග ම් වලසුන් සැලකිය යුතු පිරිසකට ගොඩබිම වෙරළ ප්‍රදේශයේ ජීවත් වන කාලය ඉහළ යයි. මේ කාලයේ දී කුරුලු බිත්තර, ගෙඩි වර්ග හා තණකොල ආහාරයට ගැනීමට සිදුව තිබේ. එහෙත් මෙසේ වැඩි වශයෙන් ගොඩබිම ජීනවත්වන වලසුන්ගේ දේහ බර අඩුවීම සිදු වන අතර, අධයයවයට ලක් කළ වලසුන් 20ක් අතරින් 19කගේ දේහ බර අඩු වී තිබේ. ඒ ප්‍රමාණය දිනකට කිලෝග්‍රෑම් 0.4 සිට 1.7 දක්වා තරම් විය හැකිය. මෙසේ කුසලගින්නේ පසුවන වලසුන් මරණයට පත් වීමේ අවදානම  ඉහළය.

මූලාශ්‍රය - Nature Communications, DOI: 10.1038/s41467-023-44682-1

https://www.nature.com/articles/s41467-023-44682-1

ඇමසන් නියඟයට ප්‍රධාන හේතුව දේශගුණ වෙනස් වීමයි

ජගත් පරිසර පුවත් 508

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-02-07, පි. 2

ඇමසන් වනාන්තරයේ පසුගිය වර්ෂයේ දී ඇති වූ දැඩි නියඟය වසර පනහක පමණ කාලය තුළ ඇතිවූ බරපතළම නියඟ තත්ත්වය විය. ඒ සඳහා බලපා ඇති ප්‍රධාන සාධකය වන්නේ දේශගුණ වෙනස් වීම බව අධ්‍යයනයකින් පෙන්වා දී තිබේ. ඒ සඳහා දේශගුණ වෙනස් වීම බලපා ඇත්තේ ආාර දෙකකිනි. එකක් නම් සාමාන්‍යයෙන් වර්ෂාව නොලැබෙන කාලයේ දී ඇති වන තත්ත්වය උග්‍ර කිරීමට අධික උෂ්ණත්වයක් හේතු වීමයි. අනෙක වන්නේ උණුසුම් උෂ්ණත්වයක් පවත්නා විට පසෙන් හා ශාකවලින් ජලය වැඩි වශයෙන් වාෂ්පීකරණය වීමයි.

මේ තත්ත්වය කෙසේ ද යත්, දේශගුණ වෙනස් වීම නිසා ලෝකයේ උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 1.2කින් ඉහළ ගොස් නොතිබුනේ නම්, ඇමසන් කලාපයේ මෙවැනි නියඟයක් ඇති විය හැක්කේ අවුරුදු 1500කට පමණ කාලයකට වරකි. එහෙත් දැන් පවත්නා තත්ත්වය අනුව එවැන්නක් වසර 50කට වරක් වුව ද ඇති විය හැකිය.

එසේම මේ ආකාරයෙන් නියඟය වැනි ආපදාවලට ලක්වීම සඳහා වනාන්තර විනාශය හේතුවෙන් වනාන්තර හායනයට ලක්ව තිබීම ද හේතුවකි. එසේම, පවත්නා එල් නිනෝ තත්ත්වය ද මේ සඳහා බලපා ඇතත් ප්‍රධාන හේතුව එය නොවන බව මේ අධ්‍යයන‌යෙන් පෙන්වා දී ඇත.

ඇමසන් වනාන්තරයේ නියඟ ඇති වීම එතරම් දුර්ලභ නොවූවත්, පසුගිය වර්ෂයේ ඇති වූ නියඟය බරපතළ හා අසාමාන්‍ය ලෙස දැඩි වූවකි. මෙවැනි දැඩි නියඟයකින් වනාන්තරට, එහි වෙසෙන ජීවීන්ට මෙන්ම මිනිසුන්ට ද බලපෑම් සිදුවිය හැකිය. මෙසේ නියඟයේ බලපෑම නිසා විනාශ වෙමින් ඇති ඇමසන් වනාන්තරය යනු ලෝග දේශගුණ වෙනස් වීම පාලනය කිරීමේ ලා ඉතා වැදගත් වන පරිසර පද්ධතියක් වීම මෙහි ඇති කණගාටුදායක කරුණ වේ. (මූලාශ්‍රය - Climate change, not El Niño, main driver of extreme drought in highly vulnerable Amazon River Basin, DOI:10.25561/108761)

ස්වාභාවික සම්පත් නිස්සාරණ ඉහළ යෑම වැළැක්විය යුතුයි

ජගත් පරිසර පුවත් 508

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-02-07, පි. 2

විවිධ අමුද්‍රව්‍ය ලෙස යොදාගන්නා ස්වාභාවික සම්පත් නිස්සාරණය කිරීම 2060 වර්ෂය වන විට 60%කින් පමණ ඉහළ යා හැකි බව පෙබරවාරි මාසයේ දී ප්‍රකාශයට පත් වීහට නියමිත එක්සත් ජාතීන්ගේ වාර්තාවකින් පෙන්වා දී ඇති බව ‘ද ගාඩියන්’ වෙබ් අඩවිය පෙන්වා දෙයි. මේ තත්ත්වය දේශගුණය මෙන්ම පරිසරය සම්බන්ධව ද බරපතළ ප්‍රතිඵල ඇති කළ හැකි තත්ත්වයක් බැවින් එය පාලනය කළ යුතු බව පැහැදිලිය.

වසර පහකට වරක් නිකුත් කරන ගෝලීය සම්පත් දැක්ම (UN Global Resource Outlook) මේ වාර්තාව අනුව වර්තමානයේ ලොකයේ දැකිය හැකි කාර්මිකකරණය, නාගරිකකරණය හා ජනගහන වර්ධනය හේතුවෙන් ස්වාභාවික සම්පත් නිස්සාරණය කිරීම 1970 සිට මේ දක්වා ගත වී ඇති කාලය තුළ 400% ක් පමණ ප්‍රමාණයකින් වර්ධනය වී තිබේ. මේ ආකාරයෙන් ස්වාභාවික සම්පත් නිස්සාරණය කිරීම ගෝලීය උණුසුමේ බලපෑමෙන් 60%කට (භූමි භාවිතයේ වෙනස්කම් ඇතුළත්ව), වායු දූෂණයේ බලපෑමෙන් 40%කට, ගෝලීය ජල ආතතියෙන් මෙන්ම ජෛව විවිධත්වය අහිමිවීමෙන් 90%කට තරම් හේතු වේ.

මේ තත්ත්වය මත උක්ත වාර්තාව මගින් යෝජනා කරන්නේ සමස්තයක් ලෙස අමුද්‍රව්‍ය සඳහා ඇති ඉල්ලුම අඩු කිරීම සිදු කළ යුතු බවයි. එසේ නොමැතිව, හුදෙක් හරිත නිෂ්පාදනය ඉහළ නැංවීම මේ තත්ත්වයට පිළියමක් නොවන බව ඔවුන්ගේ අදහස වේ. නිදසුනක් ලෙස සාමාන්‍ය කාර් රථයක් සඳහා අවශ්‍ය ඉතා වැදගත් අමුද්‍රව්‍ය ප්‍රමාණය මෙන් දස ගුණයක් පමණ අමුද්‍රව්‍ය ප්‍රමාණයක් විදුලි කාර් රථයක් සඳහා අවශ්‍ය වේ. මේ නිසා සම්පත් නිස්සාරණය මගින් පරිසරයට හානි සිදුවීම වැළැක්වීමට නම්, දුරස්ථව වැඩ කිරීම, ප්‍රාදේශීය වශයෙන් සේවා සැපයීම හා අඩු කාබන් ප්‍රවාහන විකල්ප (දුම්රිය වැනි) ප්‍රවර්ධනය කිරීම වැනි පියවර හරහා ප්‍රවාහන පද්ධතිය හරිතවත් කිරීම වඩා සුදුසුය.

2023 ඉහළම උෂ්ණත්වය ඇති වූ වර්ෂයයි!

ජගත් පරිසර පුවත් 507

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-01-24, පි. 2

ලෝකයේ උෂ්ණත්වය වාර්තා කිරීම ආරම්භ කළ පසුව මෙතෙක් වාර්තා වී ඇති ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය 2023 වර්ෂයේ දී වාර්තා වී ඇති බව මේ වන විට තහවුරු කරගෙන තිබේ. එසේම මීට පෙර වාර්තා වී ඇති ඉහළම උෂ්ණත්වය පැවති වර්ෂය හා 2023 වර්ෂයේ පැවති උෂ්ණත්වය අතර පුළුල් පරතරයක් පැවතීම ද විශේෂයකි.  

ලෝකයේ ප්‍රධාන ජාත්‍යන්තර දත්ත කට්ටල හයක් යොදාගනිමින් ලෝක කාලගුණ විද්‍යා සංවිධානය මගින් මේ පිළිබඳ තහවුරු කර ඇත. ඒ අනුව 1850-1900 අතර කාලයේ පැවති පූර්ව කාර්මික අවධියේ පැවති ගෝලීය සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයට වඩා 2023 වර්ෂයේ උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශ 1.45කින් ඉහළය.

ඇමරිකාවේ නාසා ආයතනයේ පදනම් දත්ත වන 1951-1980 අතර කාලයේ පැවති ගෝලීය සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයට වඩා 2023 උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 1.2කින් ඉහළ බව පෙන්වා දී ඇත. මේ අගය පූර්ව කාර්මික අවධියේ පැවති උෂ්ණත්වයට වඩා අංශක 1.4ක් ඉහළය.

ඇමරිකාවේ ජාතික සාගරික හා වායුගෝලීය පරිපාලනයේ (NOAA) දත්ත අනුව, 2023 වර්ෂයේ ලෝකයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය 20 වැනි සියවසේ සාමාන්‍යයට වඩා සෙල්සියස් අංශක 1.18කින් ඉහළය. එසේම, ඒ අගය මීට පෙර පැවති ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය වූ 2016 වර්ෂයේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයට වඩා සෙල්සියස් අංශක 0.15ක් ඉහළය. මේ වෙනස ද වාර්තාගත වර්ධනයකි.

2023 වර්ෂයේ, විශේෂයෙන් එහි දෙවන භාගයේ ඇති වූ, වාර්තා ගත ඉහළ උෂ්ණත්වය සඳහා එල්නිනෝ තත්තවය දායක වී තිබේ. ඒ තත්ත්වය ඇති වූයේ එල්නිනෝ තත්ත්වයේ උපරිමයට ළඟාවීමට පෙර වන අතර එල්නිනෝ තත්ත්වයේ උපරිමය පෙබරවාරි-අප්‍රේල් අතර කාලයේ දී අපේක්ෂා කරනු ලැබේ. මේ නිසා 2024 වර්ෂයේ ද අධික උෂ්ණත්වයක් ඇති විය හැකි බව විද්‍යාඥයන්ගේ අදහස වේ.

දේශගුණ වෙනස්වීමට අනුහුරු වීම්

ජගත් පරිසර පුවත් 507

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-01-24, පි. 2

දේශගුණ වෙනස් වීම නිසා ඇති වන නව තත්ත්ව සඳහා මුහුණ දීමේ දී ඒ තත්ත්වයට අනුහුරුවීම ලෝකයේ සත්ත්ව හා ශාක විශේෂවල පැවැත්ම සඳහා ඉතා වැදගත් වේ. ලෝකයේ විවිධ ප්‍රදේශවලින් වරින්වර මෙවැනි අනුහුරුවීම් වාර්තා වේ. මෑතක දී එවැනි අපූරු අනුහුරුවීම් දෙකක් වාර්තා වී තිබේ.

මෙවැනි එක් අනුහුරුවීමක් සමනල විශේෂයක දැකිය හැක්කකි. මෙඩෝ බ්‍රවුන් (Meadow brown) සමනලයා ලෙස පොදුවේ හඳුන්වනු ලබන Maniola jurtina මේ සමනල විශේෂයේ වඩා උණුසුම් ප්‍රදේශවල වාසය කරන ගැහැණු සතුන්ගේ පියාපත්වල දැකිය හැකි තිත් ප්‍රමාණය අඩු වී තිබීම මේ අනුහුරු වීමයි. සෙල්සියස් අංශක 11ක උෂ්ණත්වයක් ඇති පරිසරයක වාසය කරන සමනලයින්ගේ තිත් ගණනේ සාමාන්‍යය 6ක් වූ අතර, උෂ්ණත්වය අංශක 15ක් පමණ වූ ප්‍රදේශයේ තිත් ගණනේ සාමාන්‍යය 3ක් පමණ වී තිබේ. එම අඩු වීම මේ සමනලයාගේ පැවැත්මට වැදගත් වන්නේ වියළි තෘණ සහිත ප්‍රදේශවල වෙනත් විලෝපික සතුන්ට දර්ශනය වීම අඩු වන නිසාය.

මේ අතර උෂ්ණත්වය ඉහළ යෑමත් සමඟ ගව කොකා ලෙස හඳුන්වන ලබන කොක් විශේෂය සිය පැවැත්මට යෝග්‍ය ප්‍රදේශවලට ව්‍යාප්ත වන බව ද වාර්තා විය. සාමාන්‍යයෙන් නිවර්තන කලාපීය ප්‍රදේශවල හා මධ්‍යධරණී කලාපයේ දැකිය හැකි මේ පක්ෂීන් මෑතක සිට බ්‍රිතාන්‍යයේ දකුණු දිග ප්‍රදේශවලින් වාර්තා වී ඇත. මුලින්ම මේ පක්ෂීන් එරට තුඝළ අභිජනනය කළ බව වාර්තා වී ඇත්තේ 2008 වර්ෂයේ වන අතර, මේ වන විට තරමක ගහණයක් දැකිය හැකි බව පැවසේ. එසේම, ගත වූ කාලය තුඝ අධික ශීත තත්ත්ව ඇති වූ ශීත ඍතුවල දී මේ පක්ෂීන් යුරෝපයේ වඩා උණුසුම් ප්‍රදේශවලට සංක්‍රමණය වී ඇත.

2023 උණුසුම්ම වසර ද?

ජගත් පරිසර පුවත් 506

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-01-10, පි. 2

ගත වූ 2023 වර්ෂය ලෝකයේ ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයක් වර්ෂ අතරින් එකක් වනු ඇති බව පසුගිය වර්ෂය මැද සිටම පෙන්වා දී තිබිණි. එය ලෝකයේ වාර්තාගත ඉහළම උෂ්ණත්වය ඇති වර්ෂය වනු ඇති බව ද ප්‍රකාශ විය. එය තවමත් නිශ්චිතව තහවුරු කර නැතත්, රටවල් කිහිපයක උෂ්ණත්වය පිළිබඳ වාර්තා පළ වී තිබේ.

බ්‍රිතාන්‍ය කාලගුණ කාර්යාලය මගින් ප්‍රකාශිත තාවකාලික දත්ත අනුව 2023 වර්ෂය එරට වාර්තා වී ඇති ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයක් ඇති වර්ෂය අතර දෙවැනි තැනට වැටේ. ඒ අගය දෙවැනි වන්නේ 2022 වර්ෂයට වන අතර ඒ සෙල්සියස් අංශක 0.06කිනි. එසේම ඉන්දියානු බලධාරීන්ට අනුව එරට මෙතෙක් වාර්තා වී ඇති දෙවැනි වැඩිම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය 2023 වර්ෂයේ වාර්තා වී ඇත. එය මීට පෙර වාර්තා වී ඇති ඉහළම උෂ්ණත්වය වන 2016 දී වාර්තා වී ඇති උෂ්ණත්වයට වඩා අංශක 0.06ක් අඩුය.

මේ අතර චීනයේ වාර්තා වී ඇති ඉහළම සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පසුගිය වර්ෂයේ දී වාර්තා වී ඇති බව මාධ්‍ය වාර්තාවල සඳහන් විය. එය 2021 පැවති අගයට වඩා අංශක 0.2ක් පමණ අධිකය. එසේම, දකුණු කොරියාවේ ද මෙතෙක් වාර්තා වී ඇති ඉහළම උෂ්ණත්වය 2023 පැවති සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයයි. එය මීට පෙර පැවති ඉහළම උෂ්ණත්වය වන 2015 වර්ෂයේ පැවති උෂ්ණත්වයට වඩා අංශක 0.3ක් අධිකය.

මේ අතර 2023 වර්ෂයේ දි ලෝකයේ පැවති සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය මෙන්ම කාලගුණ තත්ත්වය පිළිබඳව ඇමරිකාවේ NASA හා NOAA යන ආයතන දෙක එක්ව පවත්වන මාධ්‍ය වෙබ් සම්මන්ත්‍රණයක් ජනවාරි 12 දා පැවැත්වීමට නියමිත වේ.

වනාන්තර වනසන පරිභෝජන රටාවෙන් අංක එක බ්‍රිතාන්‍යයට!

ජගත් පරිසර පුවත් 506

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

විදුසර, 2024-01-10, පි. 2

එක්සත් රාජධානියේ මන්ත්‍රීවරුන් ඇතුළත් කමිටුවක් මගින් සකස් කර ඇති වාර්තාවක් අනුව, එරට පරිභෝජන රටාව මගින් ලෝකය මත ඇති කරන බලපෑම තිරසර නොවන බව පෙන්වා දී තිබේ. එරට පාර්ලිමේන්තුවේ පරිසර විගණන කමිටුව මගින් සකස් කර ඇති මේ වාර්තාව අනුව මේ භාණ්ඩ පරිභෝජනය ලෝකයේ වනාන්තර මත ඇති කරන බලපෑම බරලතළ වේ.

මෙහි දී යොදාගෙන ඇත්තේ රටක් තුළ පරිභෝජනය කරනු ලබන නිෂ්පාදන ටොන් එකක් වෙනුවෙන් විනාශ වන වනාන්තර ප්‍රමාණය හෙවත් ‘වන විනාශයේ පියසටහන’ යනුවෙන් හැඳින්වෙන නිර්ණායකයයි. මේ ආකාරයෙන් ගත් විට, බ්‍රිතාන්‍යයේ වන විනාශයේ පියසටහන භාණ්ඩ ටොන් දහසකට හෙක්ටයාර 0.3ක් පමණ වේ. මෙය චීනය වනි ලෝකයේ වෙනත් රටවලට වඩා ඉහළය. මේ නිසා එය තිරසර නොවන්නක් ලෙස මේ වාර්තාව මගින් හඳුන්වා දී තිබේ.

විවිධ රටවල වනවිනාශයේ පියසටහන සකස් කිරීම සඳහා ඉහළ වනාන්තර විනාශයක් ඇති කරන භාණ්ඩවල වෙළෙඳ රටාව පිළිබඳ විශ්ලේෂණය කිරීමට විද්‍යාඥයින් විසින් කටයුතු කර තිබේ. මෙවැනි නිෂ්පාදන අතර, සෝයා, කොකෝවා, පාම් තෙල්, ගවමස් හා සම් වැනි නිෂ්පාදන ප්‍රධාන තැනක් ගනී.

නීතිවිරෝධී වනාන්තර විනාශය තුළින් නිපදවනු ලබන නිෂ්පාදන තහනම් කිරීම සඳහා පියවර ගැනීමට බ්‍රිතාන්‍යය සලකා බලමින් ඇතත්, ඒ මගින් සිදුවන බලපෑම් අඩු බව සඳහන වේ. ඊට හේතුව වන්නේ ඒ වනාන්තර විනාශය සිදුවන රටවල වනාන්තර එළිපෙහෙළි කරනු ලබන්නේ නීත්‍යානුකූලව වන නිසාය. අනෙක් අතට, ඒවැනි තහනමක් සිදුකරනු ලැබුවහොත්, අදාළ වනාන්තර ආරක්ෂා කිරීමට නීති ඉවත් කිරීමට පවා ඒ රටවල් කටයුතු කිරීමේ අවදානමක් පවතී.

ජර්මනියේ කාබන් විමෝචන අඩු වෙලා

ජගත් පරිසර පුවත්

ධනේෂ් විසුම්පෙරුම 

Blog පුවතක් පමණි

2024-01-07

ජර්මනියේ කාබන් ඩයොක්සයිඩ් විමෝචන ප්‍රමාණය 2022 වර්ෂයට වඩා 2023 වර්ෂයේ දී අඩු වී තිබේ.

2023 වර්ෂයේ දී නිකුත් වී ඇති විමා්චන ප්‍රමාණය 2022 වර්ෂයට වඩා ටොන් මිලියන 73ක් අඩුය.

මේ සඳහා මූලික හේතුව ලෙස සඳහන් වන්නේ ගල්අඟෞරු භාවිතයෙන් විදුලිය නිපදවීම අඩුවීමයි.

පුනර්ජනනය කරන ප්‍රභවවලින් ජනනය කරන ලද විදුලිබලට පළමු වාතාවට 50% සීමාව ඉක්මවා ඇත. ගල් අඟුරුවලින් ජනනය කළ විදුලිබල 34% සිට 26% දක්යා අඩු වී ති‌ෙඉ්ත

ජර්මනියේ ඉලක්කය වන්නේ 2030 වර්ෂය වන විට, එරට විදුලිබලයෙන් 80%ක් පුනර්ජනනය කළ හැකි විදුලියෙන් නිපදවීමයි. ඒ සුළං හා සූර්ය බලයෙනි.

රුසියාව යුක්‍රකේය ආක්‍රමණය කිරීමෙන් පසුව ගෑස් වෙනුවට ගල් අ ඟුරු වෙක ජර්මනිය යොමු වව්ත, මේ තරම් ඉක්මනින් පුනර්ජනනය කළ හැකි විදුලි බලය වෙත යොමු වී ඇත.